poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Choroby naczyniowe mózgu, udary mózgu

Działy pokrewne » Porady medyczne » Choroby naczyniowe mózgu, udary mózgu

Udar mózgu (Apoplexia cerebri, ang. stroke) jest ogólnym pojęciem czysto klinicznym. Tak określane jest każde nagłe ogniskowe lub uogólnione zaburzenie czynności mózgu utrzymujące się powyżej 24 godzin lub prowadzące do śmierci, wywołane jedynie przez przyczyny naczyniowe. Podłożem udaru może być albo zawał mózgu, albo krwotok, albo wreszcie przejściowe niedokrwienie tkanki mózgowej niepowodujące martwicy, ale chwilowo upośledzające jej czynność.

Najbardziej charakterystyczną cechą kliniczną udaru jest właśnie nagłość pojawienia się ubytkowych objawów mózgowych. W przypadkach niekończących się zgonem następuje zwykle większa lub mniejsza poprawa. Nasilenie objawów w udarze mózgu może być bardzo różne. I tak, na jednym biegunie znajdują się chorzy, u których drobne ogniskowe objawy mózgowe, np. lekkie objawy afatyczne, niedowład jednej kończyny, itp., pojawiają się nagle w stanie całkowicie zachowanej świadomości i bez żadnych innych dolegliwości. Na drugim biegunie są natomiast chorzy, u których udar mózgowy przebiega z nagłą utratą przytomności i ciężkim porażeniem połowiczym. W takich przypadkach zejście śmiertelne może nastąpić po kilku godzinach. Pomiędzy tymi krańcowymi stanami mieszczą się wszelkie możliwe stopnie przejściowe udaru mózgowego. Rozmaitość ogniskowych zaburzeń neurologicznych występujących podczas udaru jest bardzo znaczna, ale jednym z najczęstszych objawów ubytkowych jest porażenie lub niedowład połowiczy. Rozpoznanie ogólne udaru mózgu zwykle nie jest trudne, jeżeli został zebrany prawidłowo wywiad o przebiegu stanu pacjenta. Szybkie pojawienie się ogniskowego ubytkowego zespołu neurologicznego przemawia zawsze za naczyniowym pochodzeniem choroby.

Udar niedokrwienny mózgu - udar spowodowany gwałtownym zatrzymaniem dopływu krwi do mózgu. Może być wynikiem niedrożności tętnicy zaopatrującej lub niewystarczającym przepływem krwi przez dany obszar mózgu. Do zamknięcia tętnicy może doprowadzić zakrzep powstały w miejscu niedrożności lub materiał zatorowy, który przemieścił się do naczynia mózgowego.

Do powstawania zatorów mózgowych przyczyniają się niektóre choroby serca (np. wady zastawek, ostry zawał serca, zaburzenia rytmu serca) - zator kardiogenny. Innym źródłem zatorów są zmiany miażdżycowe w innych tętnicach, ulegające fragmentacji i przemieszczeniu do tętnic mózgowych - zator wewnątrztętniczy. W pewnych okolicznościach może dochodzić do przedostania się materiału zatorowego z układu żylnego (kończyn dolnych lub miednicy małej) - zator paradoksalny.

Do udaru niedokrwiennego może także doprowadzić gwałtowny uogólniony spadek przepływu krwi przez naczynia (przy spadku ciśnienia krwi lub nasilonych zaburzeniach rytmu serca), który w połączeniu ze zwężeniem tętnic mózgowych powoduje niedostateczne zaopatrzenie mózgu w tym rejonie.

Inne (dość rzadkie) przyczyny udaru mózgu to:

• zaburzenia krzepnięcia
• choroby krwi
• zmiany zapalne naczyń
• uszkodzenie ściany tętnic (rozwarstwienie): pourazowe lub samoistne
• zakrzep zatok żylnych mózgu i żył mózgowych

Udar krwotoczny mózgu, czyli krwotok mózgowy - udar spowodowany przedostaniem się krwi poza naczynie mózgowe. W konsekwencji doprowadza do niszczenia tkanki przez wynaczynioną krew. Najczęściej dochodzi do niego wskutek pęknięcia drobnych tętnic mózgowych w przebiegu nadciśnienia tętniczego. Inną przyczyną mogą być nieprawidłowości naczyń (tak zwane malformacje naczyniowe, naczyniaki).

Krwotok podpajęczynówkowy (podpajęczy) - krwotok do przestrzeni płynowych otaczjących mózg. Najczęściej jest spowodowany pęknięciem tętniaka, czyli nieprawidłowego poszerzenia dużych tętnic przebiegających na podstawie i powierzchni mózgu. W zależności od umiejscowienia tętniaka może z nim współistnieć krwotok mózgowy.

Typy udarów:

• niedokrwienne (ok.80%)
• spowodowane zmianami zakrzepowymi w dużych naczyniach szyjnych i mózgowych (ok.30%)
• spowodowane zmianami w małych tętnicach mózgowych (ok.20%)
• spowodowane zatorem (ok.30%)
• krwotoczne (ok.20%)
• krwotoki śródmózgowe (ok.15%)
• krwotoki podpajęczynówkowe (ok.5%)

Ze względu na przebieg kliniczny niedokrwienia mózgu (czas trwania objawów) wyróżniono:

Przejściowy atak niedokrwienny (ang. TIA, Transient Ischemic Attack) - objawy ogniskowych lub uogólnionych zaburzeń czynności mózgu trwające poniżej 24 godzin.

Udar niedokrwienny z objawami odwracalnymi (ang. RIND, Reversible Ischemic Neurological Deficit) - objawy zaburzeń czynności mózgu trwające powyżej 24 godzin, wycofujące się przed upływem 21 dni.

Dokonany udar niedokrwienny - objawy trwałego zaburzenia funkcji mózgu.

Udar postępujący - narastające objawy zaburzeń funkcji mózgu spowodowane przyczynami naczyniowymi.

Inne objawy:

Zaniewidzenie jednooczne (łac. amaurosis fugax, ang. Transient Monocular Blindness, TMB) - objawy zaburzeń widzenia w jednym oku spowodowane najczęściej materiałem zatorowym przemieszczającym się przez tętnicę środkową siatkówki. Źródłem tego materiału są najczęściej zmiany miażdżycowe w tętnicy szyjnej (wewnętrznej lub wspólnej). Objawy niedokrwienia siatkówki są uznane za równoważne z niedokrwieniem mózgu, to znaczy, że TMB traktowane jest klinicznie jak TIA.

Niedowład - osłabienie siły mięśni. Może dotyczyć różnych grup mięśni w zależności od miejsca uszkodzenia mózgu.

Porażenie - całkowity brak możliwości poruszania daną grupą mięśni.

W udarze najczęściej występuje niedowład lub porażenie mięśni twarzy i kończyn po jednej stronie ciała - typowo po stronie przeciwnej niż lokalizacja udaru.

Afazja - zaburzenia funkcji mowy spowodowane uszkodzeniem ośrodków mowy w mózgu. Może objawiać się zaburzeniami rozumienia mowy, niemożnością przypominania sobie słów (np. nazw przedmiotów), kłopotami w prawidłowym wypowiadaniu słów i zdań lub kombinacją wymienionych. Towarzyszyć jej mogą trudności w czytaniu, pisaniu oraz liczeniu. Afazja występuje przy uszkodzeniu tak zwanej dominującej półkuli mózgu. W przypadku ludzi praworęcznych jest nią półkula lewa.

Objawy udaru mózgu

Najczęstszymi objawami udaru mózgu jest nagłe wystąpienie:

• niedowładu lub porażenia mięśni twarzy, ręki i/lub nogi, najczęściej po jednej stronie ciała
• „znieczulenia” twarzy, ręki i/lub nogi, najczęściej po jednej stronie ciała
• zaburzeń mowy, z trudnościami w rozumieniu słów oraz w wypowiadaniu zaburzeń widzenia w jednym lub obu oczach
• zaburzeń chodzenia z utratą równowagi i zawrotami głowy
• silnego bólu głowy bez znanej przyczyny

Objawy udaru zależą od umiejscowienia uszkodzenia w mózgu oraz od jego rozległości. Dlatego u poszczególnych osób objawy mogą się różnić. Udar mózgu często jest niebolesny. Wymienione objawy są poważnym ostrzeżeniem, dlatego też niezwłocznie należy zwrócić się o pomoc do lekarza.

UWAGA

Udar mózgu jest stanem naglącym, dlatego nie czekaj, by zobaczyć, czy objawy ustąpią same. Szybkie rozpoznanie to szansa na skuteczniejsze leczenie. Nawet jeśli objawy ustępują samoistnie, należy zgłosić się jak najszybciej do lekarza.

Dieta po udarze mózgu

Najczęstszą przyczyną udaru mózgu są zmiany miażdżycowe w tętnicach doprowadzających krew do mózgu. Objawy udaru to: omdlenie, zaburzenia świadomości, zaburzenia mowy, widzenia, słuchu oraz jednostronny (znacznie rzadziej dwustronny) niedowład ciała. Miażdżyca tętnic mózgowych może początkowo nie dawać żadnych objawów. Jednak w miarę rozwoju choroby następują deficyty ukrwienia, a następnie upośledzenie dostawy tlenu i składników odżywczych. Powoduje to zaburzenia funkcjonowania mózgu, które początkowo mogą być przemijające. Najgroźniejszą konsekwencją miażdżycy w naczyniach mózgowych połączoną z obumieraniem tkanek jest udar, czyli wylew krwi do mózgu, lub brak dopływu krwi do danej części mózgu. Jego objawy są różne w zależności od umiejscowienia oraz od tego, czy i jakie krążenie oboczne wytworzyło się w mózgu.

Ważnym czynnikiem ryzyka udaru mózgu jest nadciśnienie tętnicze. Spośród czynników żywieniowych, które mogą powodować podwyższenie ciśnienia krwi, na pierwszy plan wysuwają się otyłość oraz nadmierne spożycie sodu. Oprócz tego konieczne jest leczenie pozostałych czynników ryzyka miażdżycy: hipercholesterolemii, hipertriglicerydemii oraz cukrzycy typu II., stąd bardzo istotne znaczenie ma właściwa dieta, która ryzyko to może znacznie zmniejszyć.

Dieta po udarze mózgu polega na ograniczeniu tych składników, które mogą powodować postępowanie miażdżycy i podwyższać ciśnienie krwi oraz na zwiększeniu ilości składników hamujących te niekorzystne procesy. Podane tu główne założenia diety dotyczą osób, które przebyły udar mózgu lub cierpią na miażdżycę tętnic mózgowych.

Najważniejsze zasady diety

Ilość energii dostarczana w diecie powinna być indywidualnie dostosowana do zapotrzebowania energetycznego. W przypadku kłopotów z poruszaniem się (a więc mniejszej aktywności fizycznej) potrzebna jest mniejsza porcja energii, aby nie spowodować nadwagi. Osoba mająca już nadwagę musi stosować dietę odchudzającą o poziomie energetycznym 1000-1500 kcal, w zależności od stanu zdrowia i stopnia nadwagi.

Trzeba ograniczyć ilość soli używanej do przyrządzania posiłków oraz spożycie produktów zawierających jej dużą ilość. Zaleca się tylko 3 g soli na dobę, co odpowiada połowie płaskiej łyżeczki do herbaty, wliczając w to sól z produktów spożywczych. Oznacza to w praktyce, że w trakcie przygotowywania posiłków nie powinno ich się dosalać, gdyż 50-70% sodu zawartego w diecie pochodzi z przetworzonych produktów spożywczych. Najwięcej soli zawierają wędliny (zwłaszcza konserwy, wędliny podrobowe), kiełbasy, sery żółte, produkty wędzone, ryby solone. Powinno się również zrezygnować ze spożywania błyskawicznych dań (zupy w proszku) chipsów, chrupek, hamburgerów i sosu sojowego. Warto zachować ostrożność w stosowaniu gotowych mieszanek przyprawowych, ponieważ zawierają one dużo soli. Najlepiej sól zastąpić mieszankami ziołowymi (bazylia, estragon, majeranek).

Bardzo ważne i korzystne w profilaktyce zmian miażdżycowych, jak i w obniżeniu ciśnienia tętniczego krwi jest zmniejszenie ilości tłuszczu poniżej 30% energii całej diety. Dlatego należy unikać jedzenia wieprzowiny, wołowiny, kaczek, gęsi oraz tłustych wędliny. Można natomiast jeść kurczaki, cielęcinę, indyki. Aby ograniczyć ilość tłuszczu w diecie, należy zrezygnować ze smażenia i duszenia potraw z dodatkiem tłuszczu. Niekorzystne działanie mają nasycone kwasy tłuszczowe, które są charakterystyczne dla pokarmów pochodzenia zwierzęcego, ponieważ podwyższają poziom cholesterolu we krwi, zwłaszcza jego tzw. złej frakcji - LDL. Tak więc z produktów mlecznych trzeba wybierać te z obniżoną zawartością tłuszczu, a masło zastąpić margarynami miękkimi.

Dieta powinna obfitować w witaminy C, E i beta-karoten (prowitaminę A). Są to przeciwutleniacze chroniące organizm przed szkodliwym działaniem cząsteczek tlenu (na błony komórkowe naczyń krwionośnych) i LDL, co przyczynia się do tworzenia w tętnicach blaszki miażdżycowej. Źródłem witaminy C i beta - karotenu są warzywa i owoce, które powinny znaleźć się nie tylko w każdym posiłku w ciągu dnia, ale trzeba je również jeść między posiłkami. Dużo witaminy C zawierają: cytrusy, truskawki, czarna porzeczka, brokuły, pomidory, papryka, natka pietruszki; a beta - karoten: marchew, sałata, czerwona papryka, szpinak, brokuły, pomidor, morele, brzoskwinie. Podstawowym źródłem witaminy E są oleje roślinne (zwłaszcza olej słonecznikowy) i margaryny, a także kiełki, nasiona, orzechy, pełnoziarnisty chleb i płatki oraz awokado, brzoskwinie, brokuły.

Należy zwrócić uwagę na zawartość w pożywieniu potasu, wapnia i magnezu. Za mała ilość potasu w diecie może u części ludzi spowodować wzrost ciśnienia tętniczego. Badania wykazały, że spożywanie dużych ilości potasu (przede wszystkim w postaci warzyw, orzechów, suszonych owoców, ziemniaków, ryb, ryżu) chroni przed rozwojem nadciśnienia tętniczego, zaś u chorych na nadciśnienie ułatwia jego kontrolę. Jeśli chodzi o wapń, to jego najlepszym źródłem są mleko i produkty mleczne. Należy pamiętać, że tyle samo wapnia dostarczają produkty mleczne odtłuszczone i pełnotłuste. Dziennie każda dorosła osoba, aby dostarczyć swojemu organizmowi odpowiednią ilość tego pierwiastka, powinna wypić 2 i 1/2 szklanki mleka, kefiru lub jogurtu oraz dodatkowo zjeść 50 g sera białego. Ostatnio zwraca się znaczną uwagę na rolę magnezu w funkcjonowaniu układu sercowo-naczyniowego - prawdopodobnie obniża on ciśnienie krwi, wpływa korzystnie na pracę serca oraz zapobiega zlepianiu się płytek krwi. Magnez jest składnikiem pełnoziarnistych produktów zbożowych, zielonych warzyw i orzechów.

Warto włączyć do jadłospisu tłuste ryby morskie, ponieważ kwasy tłuszczowe z ryb (tzw. kwasy tłuszczowe z rodziny omega-3) działają korzystnie na poziom cholesterolu oraz zapobiegają nadmiernemu sklejaniu się krwinek, obniżając w ten sposób ryzyko miażdżycy tętnic. Zaleca się więc spożywanie na obiad przynajmniej 2-3 razy w tygodniu ryb morskich zamiast mięsa.

Nie można zapominać o błonniku. Szczególne znaczenie w obniżaniu poziomu cholesterolu ma jego frakcja rozpuszczalna w wodzie, do której należą takie związki, jak pektyny i beta-glukany. Najlepszym źródłem pektyn są owoce, natomiast beta-glukanów - płatki i otręby owsiane.

Marzena Mieszkowicz

Opracowane m.in. na podstawie:
„Neurologia kliniczna” pod red. A. Dowżenki, I. Walda, A. Członkowskiej; wyd II, PZWL Warszawa 1980 r.