poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Sygnałowo-dotykowy system porozumiewania się dzieci głuchoniewidomych

Komunikacja alternatywna » Sygnałowo-dotykowy system porozumiewania się dzieci głuchoniewidomych

Istnieje wiele różnych sposobów, jakimi dziecko niepełnosprawne wzrokowo i słuchowo może nauczyć się porozumiewać. Mogą być one podobne lub bardzo różne od tych, przy pomocy których porozumiewają się dzieci widzące i słyszące. Wszystkie dzieci zaczynają od bardzo prostych metod porozumiewania się i stopniowo rozwijają je do coraz bardziej złożonych. Gdy dziecko widzące zaczyna się porozumiewać jego działania są bardzo proste i adresowane do konkretnej osoby lub przedmiotu. Na przykład, dziecko huśta się na huśtawce, huśtawka zatrzymuje się a dziecko kopie nogami, aby zakomunikować „chcę jeszcze”. W miarę czynienia postępów i uczenia się od innych może zacząć używać bardziej konwencjonalnych sposobów przekazywania informacji. Chodzi o takie sposoby jak: wskazywanie, podawanie przedmiotów, albo gestykulacja. Na przykład, dziecko może wyciągnąć rękę z kubkiem, by wyrazić „chcę więcej soku”. W miarę jak dziecko zaczyna rozumieć świat wokół siebie, zaczyna komunikować się używając „symboli” lub form abstrakcyjnych takich jak znaki, które zastępują konkretne przedmioty. Dziecko używające słów lub znaków do przekazywania informacji wchodzi na wyższy poziom porozumiewania się. Sposób, w jaki dziecko głuchoniewidome będzie przekazywało informacje, będzie zależeć od stanu jego wzroku, słuchu, możliwości motorycznych i poziomu intelektualnego.

Problemy wynikające z jednoczesnego uszkodzenia słuchu i wzroku u dziecka

Zarówno terapeuci (osoby interweniujące) jak i rodzice mogą się spodziewać niektórych zachowań, jakie przejawia dziecko głuchoniewidome, a które mogą utrudnić interakcję oraz naukę porozumiewania się takiego dziecka z otoczeniem. Oto niektóre z nich:

• dziecko sprawia wrażenie, jakby nie chciało nawiązać z nikim kontaktu; może nie być w stanie spojrzeć na kogokolwiek lub uśmiechnąć się;
• trudno od razu określić czy dziecko jest zadowolone czy nie (kontakty powinny więc uwzględnić więcej przytulania i zabaw ruchowych);
• dziecko może nie osiągnąć zasadniczych etapów rozwoju ruchowego takich, jak siadanie, podnoszenie się, klękanie, chodzenie w tym samym wieku co dziecko nie dotknięte podwójnym uszkodzeniem zmysłów; może bać się wyciągania ręki lub przemieszczania;
• dziecko może mieć stale opuszczoną głowę, może trzeć oczy lub trzepać palcami (autostymulacje), niekiedy może nie chcieć być dotykane lub dotykać innych osób czy przedmiotów, może mylić dzień z nocą, może odmawiać noszenia aparatu słuchowego lub okularów;
• dziecko może mieć kłopoty ze zrozumieniem tego, co przekazują jemu inni;
• dziecko może nigdy nie nauczyć się mówić (w zależności od stopnia utraty słuchu), ale może nauczyć porozumiewać się w inny sposób - będzie to jedynie inna forma komunikacji;
• dziecko może porozumiewać się poprzez niepożądane zachowania;
• jeżeli wszystko będzie wykonywane za dziecko, gdy nie będzie potrzeby porozumiewania się, można wyrobić w dziecku poczucie bezradności (tzw. zespół „wyuczonej bezradności”), przez co stanie się nadmiernie zależne od innych.

Jeżeli pojawia się któryś z wyżej wspomnianych problemów należy przedsięwziąć odpowiednie zabiegi. Można uniknąć tych zachowań zapewniając dziecku częste kontakty i możliwości porozumiewania się, lepiej reagując na nie i pozwalając uczestniczyć dziecku we wszystkich domowych czynnościach.

Dziecko głuchoniewidome posiada dość specyficzne umiejętności oraz potrzeby. W zależności od konkretnego dziecka jego potrzeby mogą obejmować:

• aparat słuchowy lub urządzenia służące wzmocnieniu dźwięku (sytuowanie dziecka bliżej źródła dźwięku, wykorzystanie zabawek wydających dźwięki);
• okulary lub inne pomoce umożliwiające lepsze widzenie (szkła powiększające, zastosowanie żywej kolorystyki, rysunków konturowych zamiast zdjęć);
• przedmioty dostarczające wrażeń dotykowych (np. zabawki wibrujące) oraz identyfikatory dotykowe (materiały ułatwiające dotykowe rozpoznawanie różnych przedmiotów, np. szorstka tkanina naklejona na włącznik światła).

Przyglądając się dziecku głuchoniewidomemu, gdy robi coś, co uważamy za niepoprawne zachowanie, zauważymy, że próbuje się w ten sposób wypowiedzieć. Nie możemy być bierni wobec takich zachowań niewerbalnych. Warto spróbować zrozumieć, co dziecko chce nam przekazać i zareagować, by poczuło się rozumiane. Na przykład, jeżeli dziecko nie chce układać klocków może nimi rzucać, gryźć się w ręce. Wszelkie próby polegające na usiłowaniu powstrzymania go od tego mogą doprowadzić jedynie do demonstracji zachowań buntu, autoagresji lub agresji (dziecko może uderzać głową lub gryźć innych). Naszą rolą jest pomóc dziecku, nauczyć je przekazywać w akceptowalny powszechnie sposób, że nie chce układać klocków. Powinniśmy wówczas próbować znaleźć inne zajęcie, które zaakceptuje dziecko. Pamiętajmy, że nie wystarczy jedynie powstrzymywanie dziecka przed jego „złym” zachowaniem. Najważniejsze jest bowiem nauczenie dziecka wypowiedzenia się w inny sposób.

Jednoczesne uszkodzenie wzroku i słuchu niewątpliwie wpływa na sposób, w jaki dana osoba uczy się porozumiewania. Dziecko, które traci wzrok lub słuch po 18 miesiącu życia, prawdopodobnie nauczy się porozumiewać nieco inaczej niż dziecko od urodzenia dotknięte poważnym uszkodzeniem wzroku i słuchu. Dlatego też w porozumiewaniu się z dzieckiem głuchoniewidomym ważne jest, aby wykorzystać najsprawniejszy system odbioru bodźców zmysłowych.

Na przykład, jeżeli jego wzrok jest lepszy niż słuch, to metoda porozumiewania się powinna opierać się na wzroku, np. gestach, znakach i obrazkach (jeśli to tylko możliwe). Aby dziecko głuchoniewidome mogło dowiedzieć się więcej o ludziach, przedmiotach, miejscach, czynnościach oraz związkach z ludźmi i przedmiotami ważne jest by mogło wykorzystywać zmysły dotyku, węchu i smaku. Komunikowanie się z dzieckiem głuchoniewidomym oznacza więc:

• reagowanie na zachowanie dziecka w nieco inny sposób, niż ten jakiego oczekiwałoby się przy kontaktach z dzieckiem słyszącym i widzącym;
• bycie blisko dziecka (zachowany kontakt dotykowy) niż porozumiewanie się na odległość;
• każdorazowo informowanie dziecka, że ktoś jest gotowy z nim rozmawiać;
• obserwowanie dziecka pod kątem sposobów, jakie wykorzystuje w porozumiewaniu się;
• wykorzystywanie w porozumiewaniu się odpowiednich pomocy;
• dostarczanie licznych okazji do porozumiewania się.

Etapy rozwoju dotykowego języka migowego

Dziecku głuchoniewidomemu, będącemu pozbawionym słuchu i wzroku, jest bardzo trudno nauczyć się porozumiewać, wszak nie może usłyszeć jak mówią do niego rodzice lub rodzeństwo, nie może usłyszeć ludzi wymieniających uwagi, nie może widzieć ulubionego ciastka lub zabawki, usłyszeć grzechotki, którą ktoś mu podaje lub kroków zbliżających się osób. Jednakże dzieci głuchoniewidome mogą nauczyć się porozumiewać. Aby mogły poznać świat wokół siebie muszą wykorzystywać pozostałe zmysły, szczególnie zmysł dotyku. Mogą więc „rozmawiać” sygnalizując lub pokazując rękami znaki, mogą „słyszeć” innych dotykając ich rąk. Głuchoniewidome dziecko musi przejść przez wiele etapów rozwoju języka zanim zacznie używać w komunikacji oficjalnego języka migowego. Ale nawet jeśli nigdy nie osiągnie ono tego poziomu porozumiewania się, istnieją inne formy komunikowania się przy pomocy dotyku, z których może ono korzystać. Każdy przechodzi przez różne etapy rozwoju językowego. Niemowlęta zaczynają od naśladowania dźwięków, jakie słyszą u innych i gaworzenia. Potem zaczynają używać słów, prostych zdań i wreszcie bardziej złożonych sekwencji. Również dzieci głuchoniewidome przechodzą przez te same podstawowe etapy rozwoju językowego, ale rozwój ten następuje u nich głównie poprzez dotyk. Dlatego też, system porozumiewania się dzieci głuchoniewidomych musi być oparty na dotyku. Zmysł dotyku pozwala dziecku na zrekompensowanie utraty wzroku i słuchu. Dowiedziono również, że wskazówki dotykowe i znaki są wysoce skuteczne przy nauce i wykorzystywaniu języka. Aby jednak wskazówki i znaki dotykowe były jak bardziej efektywne powinny posiadać pewne cechy:

1. znaki i wskazówki (sygnały) muszą być przede wszystkim funkcjonalne dla dziecka. Próby nauczenia dziecka znaków oznaczających „szklankę” lub „kubek”, podczas gdy korzysta ono jedynie z butelki, nie doprowadzą do nauczenia znaku funkcjonalnego. Znaki i wskazówki funkcjonalne są używane często w czasie codziennych czynności. Znaki takie jak „więcej”, „koniec” i „jeść” są używane wielokrotnie w czasie dnia i dlatego są bardzo funkcjonalne.
2. znaki i sygnały powinny być łatwe w odbiorze. Znak lub sygnał, który wykonywany jest w powietrzu, z daleka od ciała dziecka jest trudniejszy do wyczucia, wykonania i zrozumienia niż znak, w którym dotykamy ręki lub ciała dziecka.
3. pierwsze sygnały lub znaki jakich uczy się dziecko powinny przypominać to, co przedstawiają. Łatwiej jest dziecku zrozumieć i używać znak, który przypomina ciastko, kubek lub piłkę, niż znak, który jest zbyt abstrakcyjny i nie przypomina przedmiotu jaki reprezentuje. Nazywa się to ikonicznością dotykową.

Wyróżnia się trzy zasadnicze etapy rozwoju języka mówionego i takie same etapy rozwoju dotykowego języka migowego. Chociaż każdy etap bazuje na poprzednim, dzieci głuchoniewidome porozumiewając się często używając kombinacji dwóch lub więcej etapów. Etapy te obejmują:

• sygnały
• wspólnie wykonywane znaki
• miganie naprzemienne

Sygnały

Początkowo dziecko zaczyna od systemu podstawowych znaków umożliwiających komunikowanie jego codziennych potrzeb i żądań. Sygnały - to jakikolwiek dowolny sposób dotykania dziecka głuchoniewidomego, w celu zakomunikowania jemu czegoś. Sygnałami są typowe naturalne gesty, takie jak poklepywanie pieluszki, aby pokazać, że jest mokra. Mogą obejmować również wskazówki przedmiotowe, których dziecko może dotknąć, wskazówki smakowe i/lub wskazówki zapachowe. Dostarczają one dziecku za pośrednictwem zmysłów różnych informacji, służących zrozumieniu tego, co się dzieje. Sygnały to proponowane przez nas sposoby przekazywania dziecku informacji. Ważne jest, by wszystkie osoby zajmujące się dzieckiem powinny posługiwać się takimi samymi sygnałami. Oto przykładowe sposoby porozumiewania się z dzieckiem:

SYGNAŁY ŚRODOWISKOWE - to wskazówki, które pojawiają się w sposób naturalny przy wykonywaniu regularnych czynności i pozwalają dziecku dowiedzieć się, co się zaraz stanie (uprzedzanie zdarzeń). Przykłady: wkładanie dziecku śliniaka przed jedzeniem, wkładanie łyżki z jedzeniem do ust dziecka.

SYGNAŁY PRZEDMIOTOWE - obejmują podawanie dziecku przedmiotu, który będzie częścią jakiejś czynności. Przykłady: łyżka (czynność jedzenia), kubek (czynność picia), ręcznik lub gąbka (kąpiel), klucze lub but (spacer), zabawka-przytulanka (spanie), nadmuchiwanie koła gumowego (pływanie), itp.

SYGNAŁY DOTYKOWE - obejmują dotykanie dziecka za każdym razem w ten sam sposób, aby poinformować go o tym, co się wydarzy. Przykłady: dwukrotne dotknięcie ust dziecka palcami (czas na posiłek), delikatne szturchnięcie łokcia dziecka do przodu (iść), delikatne prowadzenie ręki dziecka tak by odsunęło przedmiot, np. talerz (koniec jedzenia).

SYGNAŁY GESTOWE - to gesty lub mimika twarzy, które pomagają dziecku zrozumieć, co się zaraz wydarzy. Przykłady: potrząsanie zabawką, by ją dziecko zauważyło, kręcenie głową na „Nie” gdy dziecko robi coś, czego nie pochwalamy, potakiwanie głową na „Tak” gdy dziecko chce czegoś od nas, otwieranie i zamykanie dłoni, gdy chcemy czegoś od dziecka, itd.

SYGNAŁY OBRAZKOWE - obejmują zdjęcia lub rysunki osób, przedmiotów, miejsc, uczuć lub czynności, służące do przekazania dziecku informacji. Przykłady: mama, dom, okulary, patrzeć, siedzieć, jeść, iść.

Informacje należy przekazywać w sposób prosty i zrozumiały dla dziecka. Jeżeli nie reaguje na znak lub gest, może to oznaczać, że go po prostu nie rozumie. Zmieńmy wówczas rodzaj sygnału, np. na wskazówkę przedmiotową lub wskazówkę dotykową. Jeżeli dziecko w dalszym ciągu nie reaguje poszukajmy innych sposobów mogących pomóc mu zrozumieć komunikat. Aby w pełni odebrać informację, dziecko musi zrozumieć, że przekazywane mu sygnały mają określone znaczenie. Musi więc krok po kroku uczyć się rozumieć, że kubek to coś, co zawiera płyn. Jeżeli dziecko otrzyma informację poprzez dotknięcie i powąchanie banana, rozpozna w końcu ten przedmiot jako banan i zrozumie, że jest to coś do zjedzenia. Niezwykle istotne jest, by dziecko jak najlepiej rozumiało otaczający je świat. Chodzi tu zarówno o poznanie ludzi (rodziny, przyjaciół), miejsc (dom, plac zabaw, szkoła) i poznanie otaczających je obiektów (zabawek, przedmiotów codziennego użytku, przyborów do wykonywania różnych czynności, itd.). Musi więc zdobywać różnego typu doświadczenia zarówno w domu jak i poza nim. Jego doświadczenia domowe takie jak uczestniczenie w posiłkach i kąpieli lub w trakcie zabaw dostarczają tematów do rozmowy. Jeżeli dziecko nie ma kontaktu z różnymi zabawkami, ludźmi i czynnościami istnieje niewielka szansa na interakcję z jego strony. Każda czynność powinna dać dziecku różne okazje do rozmowy. A zatem różnymi sposobami zachęcajmy dziecko do porozumiewania się.

Aby dziecko wiedziało dokładnie, co się zaraz wydarzy, należy uprzedzić je za pomocą odpowiedniej wskazówki / sygnału. Nie należy dziecka podnosić lub gwałtownie przemieszczać bez uprzedniego poinformowania go - za pomocą umownego sygnału - o tym, co się wydarzy. Dziecko niepełnosprawne wzrokowo i słuchowo potrzebuje konsekwentnego używania sygnałów przy wykonywaniu wszystkich codziennych czynności. Aby ułatwić rozumienie tego, co się wokół niego dzieje warto wprowadzić tzw. rozkład dnia przedstawionego za pomocą np. wskazówek przedmiotowych. Opisując, co się dzieje różnym sygnałom musi zawsze towarzyszyć mowa, bo nawet gdy dziecko nie słyszy słów może usłyszeć niektóre dźwięki mowy (np. drogą przewodnictwa kostnego). Wszystko to na pewno pomoże dziecku zrozumieć i przewidzieć, co wydarzy się w następnej kolejności. Plan nie powinien być dokładnie taki sam każdego dnia, ale każdego dnia pewne czynności powinny mieć miejsce o tej samej porze. Na przykład, każdego ranka po śniadaniu może mieć miejsce mycie rąk lub zębów. Za każdym razem, gdy dziecko rozpoczyna kolejną czynność, podajemy przedmiot, który jakby „zastępuje” (symbolizuje) tę czynność. Przykładowo, zanim dziecko zacznie jeść, aby poinformować je, że czas na posiłek dajemy mu do ręki łyżkę, gdy zaplanowana jest czynność mycia zębów możemy podać dziecku szczoteczkę, itp. Wprowadzane sygnały powinny być dostosowane do możliwości wzrokowych i słuchowych dziecka, jak i do jego możliwości umysłowych oraz zainteresowań, np. w przypadku dziecka w wieku przedszkolnym, które jest w stanie oglądać obrazki, do poinformowania go o planie dnia można używać umownych kart z obrazkami. Konsekwentnie stosowany plan dnia przedstawiony sygnałami lub obrazkami uczy dziecko rozumienia i przewidywania kolejnych zdarzeń, co na pewno właściwie reguluje poczucie bezpieczeństwa i realizuje potrzebę bycia rozumianym w swoim najbliższym otoczeniu.

Każdy, z kim dziecko ma kontakt, powinien znać sposób przywitania się z dzieckiem oraz mieć określony znak-symbol oznaczający jego „imię” (nazwę), tzn. coś, co jest dla niej charakterystyczne. A zatem długie włosy, warkocz, zegarek, pierścionek lub kolczyki mogą stać się wskazówkami, które pomogą dziecku zorientować się, kto jest obok i kto chce z nim rozmawiać. Dziecko dotykiem identyfikuje nasze „imię”, tj. charakterystyczny znak, wskazówkę, a ów dotyk może jednocześnie stanowić formę powitania. Gdy dziecko dotyka osoby i przedmioty (w sposób poznawczy, badawczo), można spróbować czy będzie w stanie sięgać po przedmioty i demonstrować je innej osobie lub wykonywać różne gesty aby się porozumiewać. Jeżeli nie ma nadziei na posługiwanie się w przyszłości słowami mówionymi, alternatywną formą mogą być znaki migowe odbierane dotykowo, system symboli jednoznacznych lub symbole obrazkowe.

Porozumiewając się z dzieckiem głuchoniewidomym warto postarać się, aby zrozumiało przekazywaną treść oraz powód, dla którego jest ona przekazywana. Pamiętajmy, aby zawsze poinformować je o tym, co się wydarzy oraz gdzie jest aktualnie zabierane. Dziecko musi zdawać sobie sprawę z tego, że ktoś próbuje zwrócić jego uwagę na coś, ale również rozumieć, gdy ktoś mówi do niego: „przestań to robić”, „nie wolno tego robić!”, lub „nie, proszę nie rób tego”, itd. Musi nauczyć się właściwego respektowania podstawowych zasad zachowania w domu i poza nim, reagowania na prośby, nakazy i zakazy. Od siebie również wymagamy, by respektować prawa naszego podopiecznego do wyrażania buntu, protestu, niechęci lub prośby. Kiedy dziecko rozumie już prostsze wskazówki komunikacyjne można zacząć wykorzystywać dotykowe porozumiewanie się (dziecko odbiera znaki za pomocą rąk), a jeżeli dostatecznie dobrze widzi (np. przy pomocy okularów) - można wykorzystywać znaki migowe.

„chce iść”	„kubek”	„pić”

Wspólnie wykonywane znaki

W następnej kolejności dziecko przechodzi do bardziej sformalizowanej formy porozumiewania się wykorzystującej wspólne wykonywanie znaków. Przy wykonywaniu ich osoba komunikująca się z dzieckiem prowadzi jego rękę i pomaga mu wykonać standardowy znak. Znaki te są wykorzystywane w znaczących sytuacjach. W ten sposób dziecko uczy się kojarzyć znaki ze znaczącymi przedmiotami i wydarzeniami, a następnie uczy się samodzielnie wykonywać znaki.

Miganie naprzemienne

Ostatnim etapem jest przejście do migania ukierunkowanego na konwersację. Dziecko kładzie ręce na rękach innej osoby, aby wyczuć przekazywany znak. Potem zamieniają się rolami i dziecko może migać, a druga osoba może odczytywać przekazywany przez dziecko znak. Ułatwia to swobodną konwersację pomiędzy dzieckiem a inną osobą, ponadto jest to formalny język i pełny, naprzemienny system porozumiewania się (nadawca - odbiorca). Bardzo ważną zasadą w porozumiewaniu się jest wykonywanie czynności na zmianę. Pozwala to obydwu uczestnikom uświadomić sobie, że są oni istotną częścią interakcji. Pamiętajmy więc, że aby interakcja miała miejsce potrzeba dwóch uczestników - a nie tylko jednego, cały czas wydającego polecenia drugiemu. Gdy jeden z uczestników przekazuje informacje, drugi je odbiera. Aby interakcja trwała zmieniają się role i odbiorca staje się nadawcą. Efekt końcowy interakcji to wspólna wymiana informacji, wrażeń i doświadczeń pomiędzy dzieckiem, a osobą nawiązującą z nim kontakt.

Dziecko powinno zdobywać różne doświadczenia, by mogło się porozumiewać. Aby zachodziła pełna interakcja, to zarówno osoba przekazująca jak i odbierająca informacje muszą skoncentrować się na tym samym zagadnieniu, na tym samym temacie konwersacji. Może to być miejsce (plac zabaw), czynność (układanie klocków), zajęcie (kąpiel), uczucie (radość) lub przedmiot (wybrana zabawka). Jeżeli któryś z partnerów nie jest skoncentrowany na temacie, to proces porozumiewania się nie będzie mógł mieć miejsca. Powinniśmy wymyślać różne sposoby zachęcania dziecka do rozmowy i aranżować okazje do porozumiewania się, w których dziecko mogłoby stać się aktywnym partnerem dialogu. A zatem nie ubiegajmy dziecka w wyrażaniu każdej jego potrzeby. Lepiej ZATRZYMAJMY SIĘ i twórzmy sytuację, w której dziecko samo będzie musiało domagać się spełnienia swoich życzeń. Dobrym sposobem na sprowokowanie dziecka do rozmowy jest „udawanie niewinnego”. Przy rodzinnym posiłku na stole znajdują się nakrycia dla każdego, z wyjątkiem nakrycia dziecka. To powinno sprowokować je do wyrażenia w jakiś sposób informacji „chcę jeść”, „gdzie mój talerz?”. Również umieszczanie ulubionej zabawki dziecka poza jego zasięgiem powinno sprowokować je do zasygnalizowania „chcę zabawkę”.

Dziecko głuchoniewidome i jego rodzina mogą nauczyć się komunikować na danym poziomie lub w oparciu o kombinację poziomów odpowiednich dla danego dziecka. Instytut SKI*HI opracował obszerny, zarejestrowany na kasecie video program umożliwiający rodzinom opanowanie tego systemu. Kasetę tę można otrzymać pisząc pod adres:

HOPE, Inc., 809 North 800 East, Logan, Utah 84321, (801) 752-9533.

Sposoby jakimi dziecko może przekazywać informacje innym:

1. PROSTE SPOSOBY POROZUMIEWANIA SIĘ (wydawanie dźwięków wpatrywanie się ruchy ciała, dotykanie osób dotykanie przedmiotów niepożądane zachowanie, inne).
   Przykłady: krzyczy aby ktoś na nie spojrzał, uporczywie wpatruje się w kubek aby otrzymać picie, kręci się aby jeszcze raz je pogłaskać, poklepuje czyjąś nogę aby je podnieść dotyka zabawki aby ktoś ją nakręcił, bije się piąstkami po twarzy gdy ktoś nie chce czegoś zrobić, naciska przycisk aby zadzwonić dzwonkiem i kogoś wezwać.
2. KONWENCJONALNE POROZUMIEWANIE SIĘ - dotykanie osoby lub przedmiotu demonstrowanie prawdziwych przedmiotów, używanie prostych gestów, wskazywanie na przedmioty, kiwanie lub kręcenie głową na „Tak” lub „Nie”, korzystanie z przystosowanych urządzeń demonstrowanie miniaturowych przedmiotów lub wskazywanie na nie, demonstrowanie części przedmiotów lub wskazywanie na nie, demonstrowanie rysunków konturowych lub wskazywanie na nie bardziej złożone gesty i inne.
   Przykłady: dotyka osobę lub szklankę, aby dostać więcej napoju, sięga po paczkę gum do żucia i pokazuje ją komuś aby ją otworzył, macha ręką na powitanie i pożegnanie wskazuje ciastko za pomocą palca kiwa głową na „Tak” lub „Nie”, naciska jeden z dwóch klawiszy wyboru aby wyrazić „Tak” lub „Nie”, wręcza innej osobie grzebień - zabawkę aby poprosić o prawdziwy grzebień, wskazuje na paczkę gum do żucia aby wyrazić chęć zabawy w robienie balonów, wskazuje na rysunek osoby niezadowolonej, aby wyrazić „Nie podoba mi się to”, udaje, że jedzie samochodem, żeby poprosić o przejażdżkę, korzysta z elektronicznego przyrządu do porozumiewania się.
3. POROZUMIEWANIE SIĘ PRZY POMOCY SYMBOLI ABSTRAKCYJNYCH - słowa mówione znaki migowe słowa pisane inne.
   Przykłady: mówi „but”, aby ktoś wziął swojego buta pokazuje za pomocą znaku „dosyć”, aby ktoś przestał je całować pisze „jeszcze”, aby kontynuować zabawę; korzysta z komputera z syntezatorem mowy.
4. 4. ZŁOŻONE SPOSOBY POROZUMIEWANIA SIĘ - wypowiedzi składające się z dwu słów.
   Przykłady: koniec zabawy - już dosyć - moja kurtka - nie pij soku - więcej soku - chcę ciasto.

Jak pomóc dziecku odnosić sukcesy w komunikacji receptywnej i ekspresyjnej?

Komunikacja receptywna ma miejsce wtedy, gdy dziecko odbiera informacje. Rodzaj informacji odbieranych (rozumianych) przez dziecko będzie zależeć od jego wzroku, słuchu i ogólnego rozumienia świata. Na przykład, jeżeli ktoś będzie próbował przekazać dziecku, które nic nie słyszy i nie widzi, że jest pora najedzenie, dziecko nie będzie w stanie usłyszeć słów lub zobaczyć ust które wypowiadają słowa „czas jeść”. Ale być może zrozumie ono tę informację jeżeli poczuje na ustach dotyk łyżki. Ważne jest aby znaleźć różne sposoby, w jakie dziecko niepełnosprawne wzrokowo i słuchowo odbiera informacje.

Komunikacja ekspresywna - sposób, w jaki dziecko przekazuje informacje innym. Uważna obserwacja może ujawnić, że dziecko porusza głową, aby uczesano mu włosy lub ściąga usta, aby je pocałować. Aby dostać jeszcze jeden kęs jedzenia dziecko może otwierać usta lub przechylać się do przodu. Komunikacja ekspresywną jest sposobem, w jaki dziecko powiadamia innych o tym, co chce, co czuje, co lubi albo czego i kogo nie lubi. Bardzo ważne jest, by wiedzieć, w jaki sposób dziecko wyraża siebie i o czym w ten, czy inny sposób komunikuje.

Pierwszymi sygnałami, jakie dziecko zrozumie będą wskazówki środowiskowe i przedmiotowe. W miarę, jak sygnały stają się coraz bardziej abstrakcyjne, tak jak znaki języka migowego, dziecko musi zrozumieć, że dany znak oznacza dane pojęcie. Celem jest stopniowe uczenie dziecka rozumienia mowy i znaków. Należy zawsze starać się, aby dziecko robiło postępy w sposobie odbioru informacji (komunikacja receptywna). Jeżeli dziecko odbiera informacje poprzez wskazówki dotykowe, niech dotykowi towarzyszą gesty. A zatem, zanim rodzice lub inne osoby pracujące z dzieckiem wezmą je na ręce, powinni wyciągnąć ręce (sygnał gestowy „podniosę cię do góry”), następnie powinniśmy poczekać, aby zobaczyć czy dziecko podniesie lub wyciągnie ramiona, aby zostać podniesionym. Jeżeli dziecko nie reaguje, dotknijmy zewnętrznej części jego ręki (sygnał dotykowy). Powtarzajmy to aż do momentu, gdy dziecko nauczy się bardziej skomplikowanego sygnału (w tym wypadku sygnału gestowego). Pomóżmy również dziecku zrozumieć coraz więcej przyczyn, dla których inni mogą chcieć się z nim porozumiewać. Może wydaje mu się, że zwracasz się do niego jedynie po to, by ZAKOŃCZYŁO jakąś czynność. Spróbujmy więc stwarzać sytuacje, w których dziecko będzie musiało zrozumieć, że ktoś chce zwrócić jego uwagę albo że musi dokonać wyboru. Zawsze pamiętajmy, żeby CZEKAĆ. Dajmy dziecku czas na reakcję.

W miarę, jak dziecko robi postępy, proste ruchy ciała będą zastępowane ruchami, które będą bardziej oddalone od jego ciała i skierowane do innej osoby (wskazywanie, demonstrowanie przedmiotów). Pomóżmy dziecku robić postępy w komunikacji ekspresywnej, pomagając mu przekazywać informacje za pomocą bardziej skomplikowanych sposobów. Na przykład, „dziecko zamiast dotykać rodzica, gdy chce być pocałowane w brzuszek, może nauczyć się podciągać koszulkę. Można to zrobić całując dziecko w brzuszek a następnie czekając. Gdy dziecko dotknie rodzica prosząc o „więcej”, należy pomóc mu podciągnąć koszulkę”. Po kilku powtórzeniach nie reagujemy na jego dotyk, lecz czekamy aż podciągnie koszulkę bez naszej pomocy. Innym sposobem pomocy dziecku w rozszerzeniu umiejętności porozumiewania się jest zidentyfikowanie powodów, dla których chce przekazać informacje. Jeżeli dziecko umie jedynie protestować, to stwórzmy sytuacje, w których będzie musiało dokonać wyboru oraz sytuacje, w których dziecko musi zwrócić czyjąś uwagę i poprosić np. o „więcej”.

W czasie wykonywania danej czynności dziecko może mieć wiele powodów do komunikowania się. Pierwsza informacja, jaką najczęściej przekazuje jest to, co mu się podoba, a co nie. Powodem, dla którego przekazywana jest informacja „Nie! Nie podoba mi się to” jest zakomunikowanie protestu. Jednakże nie zawsze można przerwać nieprzyjemne czynności takie jak mycie zębów, zakładanie czapki lub przyjmowanie lekarstwa, ale ważne jest by uwrażliwić się na wyraźne awersje dziecka. W takich sytuacjach należy zastanowić się, czy nie można by jakoś uprzyjemnić dziecku tej nieprzyjemnej czynności? Jeśli nie mamy dobrych pomysłów, to dotkamy troskliwie ramienia dziecka i rozmawiamy z nim w taki sposób, by uświadomić mu, że jest akceptowane i rozumiane. Może to być duży krok w kierunku uświadomienia dziecku, że ono jest dla nas bardzo ważne.

Istnieje wiele innych powodów, dla których dziecko się porozumiewa. Na przykład, bawiąc się z dzieckiem w krążenie wokół własnej osi zatrzymajmy się i dajmy mu szansę na zareagowanie, szansę powiedzenia czy chce się jeszcze bawić w taki sposób Karmiąc dziecko przerwijmy tę czynność, gdy jest ono wciąż głodne i dajmy mu szansę aby zasygnalizowało, że chce więcej. Aby zwrócić uwagę kogoś dziecko może wyciągnąć rękę lub krzyknąć. Dziecko ma potrzebę dokonywania WYBORÓW. Wybór może dotyczyć jedzenia, zabawek oraz towarzyszy zabawy. To niezwykle ważne by pozwolić dziecku niepełnosprawnemu wzrokowo i słuchowo dokonywać samodzielnych wyborów.

Przykład
Prowadzenie konwersacji podczas posiłku

Jedną z najczęściej powtarzających się czynności dziecka jest spożywanie posiłków. Ktoś kiedyś pouczał, że nie powinno się rozmawiać w czasie jedzenia. Trudno się z tym zgodzić, wszak podczas posiłków wszyscy bardzo chętnie rozmawiamy, dzielimy się opiniami kulinarnymi i nie tylko. Przecież posiłek dziecka jest świetną okazją do znalezienia nowego tematu konwersacji przy zachowaniu rytualnych, stale powtarzanych, a więc utrwalanych czynnościach. Tu najmniej musimy improwizować i aranżować sytuacje prowokujące dziecko do dialogu. Naturalne sytuacje samoistnie wyzwalają spontaniczność i aktywność dziecka. Jeśli jedzenie stanowi dla dziecka prawdziwą przyjemność, to atutem dialogu prowadzonego w takiej atmosferze jest dobry nastrój, poczucie bezpieczeństwa, stałość miejsca i używanych przedmiotów. Przygotowanie i spożywanie posiłku może być również okazją do nauki nowych pojęć (znaków) oraz działań z naprzemiennością ról (ja karmię dziecko - ono mnie karmi), podobnie jak w konwersacji: ja mówię - ty słuchasz oraz ja słucham - ty mówisz. Oto propozycja, jak można zintensyfikować komunikowanie się w ramach codziennych czynności spożywania posiłku.

Czynności wstępne:

1. Przed rozpoczęciem danej czynności należy upewnić się, czy posiadamy wszystko, co jest konieczne do jej wykonania. Może to być poduszka służąca do podparcia dziecka, specjalny sprzęt (np. wózek inwalidzki, specjalne sztućce, aparat słuchowy, okulary). Musimy poinformować dziecko w jakiś sposób o tym, gdzie jest i co się zaraz wydarzy. W czasie zajęć należy zachęcać dziecko do porozumiewania się z nami. Obserwujmy dziecko i pozwólmy pokazać, co chce robić. Kończąc posiłek pamiętajmy o tym, by przypomnieć dziecku w jaki umowny sposób ma zakończyć czynność, np. pomóżmy odsunąć talerz, kubek, by dać sygnał oznaczający koniec.
2. Przygotuj wszystkie przedmioty jak łyżki, talerze lub kubki. Przygotowując jedzenie pozwól dziecku pomóc w tych czynnościach. Na przykład, jeżeli miksujesz jedzenie lub podgrzewasz je pozwól dziecku nacisnąć przełącznik miksera lub przełożyć jedzenie do miski.
3. Przed posiłkiem należy umieścić dziecko w wygodnej pozycji, sadzając je prosto z uniesioną, ale nie przechyloną do tyłu głową.
4. Poinformuj dziecko, że czas na jedzenie dając mu sygnał, który rozumielub którego powinno się nauczyć. Możesz powiedzieć „czas jeść” i założyć mu śliniaczek, podać mu łyżkę, pokazać obrazek jedzącego dziecka, albo (symbol) znak „jeść”.

Czynności podczas posiłku:

1. Kiedy zaczynasz karmić dziecko, delikatnie postukaj jego wargę łyżką, a następnie czekaj, aby dziecko otworzyło usta. Jeżeli samo otwiera usta gdy podstawiana jest łyżka nie jest konieczne stukanie go w wargę. Niektóre dzieci mogą być na takim etapie, że uczą się współuczestniczyć w jedzeniu. Niektóre dzieci dość szybko wyciągają rękę po łyżkę, by wyrazić „chcę jeść”.
2. Po kilku kęsach daj dziecku do wyboru coś do picia lub do jedzenia. Podnieś kubek i łyżkę tak, aby dziecko widziało lub wyczuwało je i powiedz „jeść czy pić?” A następnie cierpliwie czekaj na reakcję dziecka. Jeżeli nie chce dokonać wyboru, potrząśnij kubkiem i łyżką, aby zwrócić na nie jego uwagę. Spytaj ponownie i CZEKAJ, gdyż dziecko może: dotknąć jednego z przedmiotów, spojrzeć na oba a następnie wpatrywać się w jeden, wskazać na jeden z przedmiotów, kiwać lub potrząsać głową na „Tak” lub „Nie” patrząc na dany przedmiot, wskazać znak „pić” lub „jeść”, albo naśladować, gdy mówimy „jeść” lub „pić”.
3. Musimy reagować dając dziecku to, czego chce mówiąc „A, chcesz ... ” (np. ziemniaka, ogórka...). Powinniśmy dawać dziecku do wyboru różnego typu jedzenie (mięso, kotlet, deser, chleb) w ten sam sposób, w jaki dajemy mu do wyboru jedzenie lub napój. Zależy nam, by dziecko jadło warzywa i raczej nie powinny one być przedmiotem wyboru, ale jeśli już dajemy dziecku taki wybór, to konsekwentnie pozwólmy wybierać to, co ono chce.
4. Powinniśmy komentować, gdy dziecko je lub pije. Można wówczas mówić: „smakuje ci kurczak” lub pogłaskać dziecko po brzuchu i powiedzieć „Mmm..., ale dobre”, lub też wskazać ręką i powiedzieć „oj, ojej - jedzenie spada!”.
5. Po kilku kęsach jedzenia lub łykach napoju należy przerwać czynność i czekać kilka sekund. Obserwujemy uważnie dziecko, bo może da nam znak, że chce więcej jedzenia lub picia. Dziecko może: pochylić się do przodu w poszukiwaniu jedzenia lub napoju, może krzyczeć, piszczeć, albo chwycić łyżkę lub kubek, uderzyć w stół, wskazać znak „więcej”.
6. Gdy dziecko zabrudzi sobie usta, delikatnie postukajmy je w brodę i powiedzmy „twoje usta są brudne”. Połóżmy wówczas serwetkę w zasięgu ręki dziecka i powiedzmy lub pokażmy „weź serwetkę”. Można również: wskazać na serwetkę, wykonać gest jakbyśmy coś podnosili, potrząsać serwetką, by zwrócić uwagę dziecka, dotknąć jego rękę serwetką, wykonać znak „serwetka”. Dziecko powinno pomagać przy wycieraniu sobie ust.

Zakończenie:

Kiedy dziecko zacznie odpychać od siebie jedzenie lub otwierać usta może próbować powiedzieć „jestem najedzony”. Zareagujmy mówiąc i pokazując gest lub znak „skończyłeś”. Pomóżmy dziecku delikatnie odsunąć kubek lub talerz, wyrzucić serwetkę i wytrzeć stół. A na koniec raz jeszcze pokażmy gestem i powiedzmy dziecku „skończyliśmy jedzenie”.

Jednym z bardzo cennych i godnych polecenia sposobów pomocy dziecku w nawiązaniu rozmowy w czasie wykonywania czynności jest:

1. ZACZĄĆ czynność,
2. PRZERWAĆ czynność
3. CZEKAĆ aż dziecko zareaguje.

Zawsze, gdy jest to możliwe pozwólmy dziecku dokonywać wyboru. W czasie posiłków trzymajmy w górze łyżkę i kubek tak, aby mogło ich dotknąć i wybrać pomiędzy czymś do jedzenia, a czymś do picia. Bawiąc się z dzieckiem trzymajmy w górze dwie zabawki i pozwólmy wybrać tę, którą chce się bawić w danej chwili. Jeżeli dziecko widzi i rozumie obrazki pozwólmy również wybrać spośród kilku obrazków miejsce, do którego chce pójść (park, plac zabaw, sklep, itd.). Wszystko to uczyni dziecko bardziej niezależnym i samodzielnym, a co ważniejsze kompetentnym w komunikowaniu się z innymi.

Co należy:

• obchodzić się z każdym dzieckiem w sposób taktowny i delikatny;
• rejestrować informacje przekazywane przez dziecko;
• zachęcać do porozumiewania się i włączać do interakcji innych ludzi;
• uwzględniać stan narządów zmysłów dziecka (niektóre rzeczy mogą być zbyt głośne lub jaskrawe);
• pamiętać o tym, aby każda osoba mająca kontakt z dzieckiem używała tych samych sygnałów;
• dać dziecku czas na zrozumienie informacji przez nas przekazanej;
• w ciągu dnia planować zajęcia, które mają dla dziecka jakieś istotne znaczenie. Pamiętać, że zabawa jest częścią życia nas wszystkich.

Czego nie należy:

• zajmować się dzieckiem bez uprzedniego poinformowania go o tym, co się dzieje;
• ignorować prób porozumiewania się ze strony dziecka;
• decydować za dziecko w tym, co ono chce, lub czego potrzebuje;
• czynić z każdej czynności jedynie pracy;
• nadużywać możliwości wzrokowych, słuchowych i motorycznych dziecka;
• tracić cennego czasu na zajęcia, które nie pomogą dziecku w niczym;
• przejmować inicjatywy za dziecko, trzeba pozwolić dziecku zainicjować interakcję.

Opracowanie: Marzena Mieszkowicz

Materiały źródłowe:

1. COMMUNICATION - Porozumiewanie się. Podręcznik do pracy z głuchoniewidomymi niemowlętami, małymi dziećmi i dziećmi w wieku przedszkolnym (A Resource Manual for Understanding and Interacting With Infants, Toddlers, and Preschool Age Children With Deafblindness; Stan Utah, 1993 r.). Tłumaczenie: Anna Wąsik (Warszawa 1995 r.) ze środków finansowych w ramach Międzynarodowego Programu Hilton/Perkins poprzez dotację z fundacji Konrada N. Hiltona z Reno w Nevadzie przekazaną Instytutowi Niewidomych im. Perkinsa.
2. Materiały własne z dwu warsztatów metodycznych (1995 i 1997 r.) prowadzonych przez terapeutów z Instytutu Perkins`a (USA), zorganizowane wspólnie przez fundację Konrada N. Hiltona, Towarzystwo Pomocy Głuchoniewidomym oraz Polski Związek Niewidomych w ramach Międzynarodowego Programu Hilton/Perkins.