Metody i programy » Rehabilitacja » HIPOTERAPIA - gimnastyka lecznicza na koniu
Hipoterapia to metoda gimnastyki leczniczej na bazie neurofizjologii z udziałem konia. Jest to metoda zalecana przez lekarza, wykonywana zaś przez posiadającego stosowne kwalifikacje terapeutę - specjalistę gimnastyki leczniczej, na specjalnie przygotowanych do tego celu koniach. Metoda ta cieszy się coraz większym uznawaniem wśród specjalistów różnych dziedzin, a przede wszystkim samych pacjentów korzystających z możliwości obcowania z koniem.
Hipoterapia najczęściej jest wykorzystywana w usprawnianiu pacjentów z:
Koń („hippos”) służy jako pośrednik w terapii, przenosząc na pacjenta ruch w trakcie przemieszczania się stępem. Przebieg ruchu konia jest pokrewny chodowi człowieka. Duży koń przenosi na pacjenta w stępie od 90 do 110 wielowymiarowych impulsów ruchowych na minutę. Przetworzenie tychże rytmicznie oddziaływujących impulsów stymuluje odpowiedzi ruchowe, za pośrednictwem których - przy pomocy terapeuty - możliwe jest przeprowadzenie poprawnej fizjologicznie korekcji ruchowej. Dokonuje się to poprzez stymulację równowagi, regulację napięcia mięśniowego, koordynację, wzmocnienie mięśni i symetrię ruchów. Pozycje korekcyjne uzyskiwane za pomocą proprioceptywnej stymulacji sensomotorycznej umożliwiają odnajdywanie, rozwijanie i utrwalanie optymalnych wzorców ruchowych ciała, stosownie do jego hipotetycznej normy. Taka korekcja ruchowa oznacza równocześnie trening mięśni w momencie zmniejszenia bądź likwidacji zaburzeń ich równowagi wewnętrznej poprzez regulację napięcia mięśniowego, jak również wykorzystanie potencjalnych bądź istniejących jeszcze funkcji stawów.
W hipoterapii bierze się też pod uwagę odpowiednie cechy konia. Ma to być koń łagodny, posłuszny, o odpowiedniej budowie, prawidłowych wzorcach ruchowych. Nie istnieje żadna rasa koni, które najlepiej nadawałyby się do hipoterapii. Na przydatność konia w tej dziedzinie wskazywać mogą niektóre cechy, jak: typ, charakter, temperament czy pokrój, ale warunkiem jego zastosowania w roli konia terapeutycznego jest odpowiednie wychowanie. Ostatecznie jednak czynnikiem decydującym o wyborze danego konia jest konkretny człowiek (pacjent) - dorosły bądź dziecko - i jego problem. Charakter konia jest cechą decydującą o jego przydatności do hipoterapii. Istotne jest, aby koń był: przyjaźnie nastawiony do człowieka, cierpliwy, łagodny, pojętny, godny zaufania, nielękliwy. Jego temperament nie może być zbyt gwałtowny, ale nie powinien też być zbyt ociężały; raczej spokojny i zrównoważony, ale nie otępiały. Pod względem typu (pokroju) prostokątna budowa ciała ma wiele zalet, bowiem dłuższa partia środkowa ciała, a więc dłuższy grzbiet, umożliwia wygodniejszy i lepszy dosiad w sytuacji, gdy grzbiet ten jest rozkołysany.
Koń o budowie kwadratowej z krótszym bądź zupełnie krótkim grzbietem jest ze względu na nieustanne kołysanie i drganie mniej wygodny. Cechą decydującą w wyborze konia jest ocena wzajemnej harmonii jego poszczególnych części ciała. Zalecana jest średnia wielkość konia (wielkość powinna harmonizować ze wzrostem jeźdźca). Pod względem wieku koń terapeutyczny musi osiągnąć taką dojrzałość, która gwarantuje trwałe efekty działań wychowawczych. Od młodego konia - poniżej 5 lat z reguły nie można tego jeszcze oczekiwać. Konie różnych ras, a także konie tej samej rasy wykazują spore różnice w tym względzie: tak jak u człowieka są osobniki „wcześnie i późno dojrzewające”. Podanie jakiejkolwiek granicy wiekowej należy zatem traktować jedynie jako swego rodzaju punkt odniesienia. Tak więc dobrze wygimnastykowany, zdrowy koń może jeszcze w wieku 18 lat być idealnym partnerem do hipoterapii, inny zaś już w wieku 12 lat jest wysłużony i nie spełnia oczekiwań, jakie stawia się koniowi terapeutycznemu w zakresie elastyczności i sprężystości ruchów.
W hipoterapii ważny jest etap wstępny, którego celem jest oswojenie pacjenta (zwłaszcza dziecka) z koniem, oraz etap zasadniczy - zajęcia usprawniające na koniu, które wymagają bardzo starannego zaplanowania i konsekwentnej, systematycznej realizacji. Podczas hipoterapii mogą występować również elementy nauki jazdy konnej. Dziecko wykonuje takie czynności jak trzymanie wodzy i kierowanie koniem. W trakcie zajęć terapeutycznych korzysta się z różnego rodzaju sprzętu pomocniczego dla utrzymania równowagi na koniu, np.ze specjalnych pasów z uchwytem, siodeł itp.
Hipoterapia stanowi bardzo atrakcyjną formę usprawniania dzieci i znacząco wpływa na sferę psychospołeczną. Zajęcia usprawniające na koniu motywują dziecko do współpracy w usprawnianiu, a ponieważ odbywają się w warunkach naturalnych (np.w lesie, na łące), umożliwiają bezpośredni kontakt z przyrodą i jej wielozmysłowe doświadczanie. Terapeuta w czasie jazdy konnej spełnia rolę asekurującą, zapewniając bezpieczeństwo. W czasie jazdy idzie on zawsze po słabszej stronie jeźdźca, podtrzymuje, kontroluje jego postawę i wykonuje z nim ćwiczenia.
Na podstawie licznych obserwacji i raportów traktujących o możliwościach zastosowania konia i jego korzystnym wpływie na człowieka można było na przestrzeni ostatnich lat wyróżnić główne kierunki, rozgraniczyć dziedziny oraz najogólniej zdefiniować zasady jego terapeutycznego oddziaływania. Ustalenie pewnego porządku w zakresie wykorzystania konia i towarzyszący temu nieustanny proces weryfikacji i kwalifikacji coraz to nowych metod i sposobów jego zastosowania to rezultat licznych poważnych zabiegów, których podstawą zawsze było i jest nadal działanie praktyczne. W całym tym procesie rozwojowym powstała koncepcja przyporządkowania konia i jego terapeutycznej funkcji do trzech dziedzin równocześnie: medycyny, pedagogiki i sportu. Przez międzynarodową społeczność przyjęty został również graficzny model terapeutycznej jazdy konnej. Nakładające się częściowo na siebie trzy koła, których część wspólną stanowi umieszczony centralnie koń, uwidaczniają w punktach przecięcia się treści styczne oraz treści uzupełniające, skądinąd zupełnie niezależne (patrz rys. 1). Widoczne na schemacie zachodzące na siebie pola wskazują na fakt, iż granice tych dziedzin częściowo się pokrywają i choć każde z nich stanowi samodzielną dziedzinę, to zawierają one w sobie równocześnie treści dziedzin sąsiednich.
Rys 1. Schemat przedstawiający trzy dziedziny
terapeutycznej jazdy konnej
W medycynie koń wykorzystywany jest w ramach rehabilitacji ruchowej do zabiegów hipoterapeutycznych. Ta neurofizjologiczna metoda usprawniania jest wskazana w przypadku pacjentów z neurologicznymi zaburzeniami ruchu. Jest to metoda zalecana przez lekarza, wykonywana zaś przez terapeutę-specjalistę (najczęściej - rehabilitacji ruchowej, lub pedagogiki specjalnej) posiadającego dodatkowe kwalifikacje z zakresu hipoterapii, i jest stosowana wówczas, gdy konwencjonalne metody gimnastyki leczniczej, nie dają pożądanego efektu terapeutycznego lub jako metoda wspomagająca podstawowy program.
Zawarty w polu medycyny jej obszar wspólny z jazdą konną i z woltyżerką pedagogiczno-terapeutyczną oznacza wczesnodziecięcą terapię, mającą na celu osiągnięcie poprawy w zakresie neuro- i sensomotoryki, a także terapię dzieci wykazujących deficyty w sferze psychomotoryki oraz dzieci z chorobami psychosomatycznymi. Wspólna dziedzina medycyny i sportu zawiera w sobie wskazania ortopedyczne, środki zapobiegawcze i rehabilitację.
Lekarz i terapeuta muszą znać owe treści graniczne hipoterapii i innych dziedzin, w których koń znajduje terapeutyczne zastosowanie, aby móc ocenić, kiedy stają się one dominujące i w związku z tym może lub też powinno nastąpić przejście do pedagogiki czy sportu, albo też kiedy pacjent może już zostać zwolniony spod opieki terapeuty i nadzoru lekarskiego.
Kontakt z koniem w ramach jazdy konnej i woltyżerki pedagogiczno-terapeutycznej przyczynia się do wywoływania pozytywnych zmian w zachowaniu, mających charakter indywidualistyczny, psychologiczny, psychoterapeutyczny, społeczny i rehabilitacyjny. Dzięki połączeniu elementów sportowych z faktem bliskiego, osobistego kontaktu z pośrednikiem, jakim jest koń, angażowany jest cały człowiek jako istota cielesna, duchowa, umysłowa i społeczna.
Koń daje ludziom o różnym stopniu i rodzaju niepełnosprawności możliwość uprawiania sportu jeździeckiego. Oznacza to dla nich równocześnie możliwość funkcjonowania w normalnej społeczności, korzystania z pełnym zaangażowaniem i motywacją z różnych form aktywności sportowej: od zabaw jeździeckich, przez jazdę rekreacyjną aż do wyczynowego sportu turniejowego. W ostatnich latach coraz większą popularnością cieszy się powożenie zaprzęgiem konnym (z udziałem kucyka). Zabiegi o charakterze zapobiegawczym i rehabilitacyjnym przy pomocy konia także mogą mieć charakter zadania terapeutyczno-sportowego.
Fizjoterapia na koniu - przywracanie sprawności fizycznej poprzez gimnastykę leczniczą wykonywaną na koniu poruszającym się stępem - to forma terapii zlecana przez lekarza, a prowadzona powinna być tylko przez fizjoterapeutów bądź lekarzy specjalistów rehabilitacji,
Psychopedagogiczna jazda konna - jazda konna oraz powożenie (powozy, riksze, specjalne zaprzęgi) prowadzona w celu usprawniania intelektualnego, poznawczego, emocjonalnego i fizycznego. Zawiera elementy działania edukacyjnego, pedagogiki, psychoterapii, terapii zajęciowej i logopedii. Powinna być prowadzona wyłącznie przez pedagogów, psychologów i psychiatrów posiadających kwalifikacje jeździeckie, bądź przy współudziale instruktorów jeździectwa ( posiadających uprawnienia PZJ).
Terapia z koniem - wykorzystuje konia do celów leczniczych, zbliżenie pacjenta i zwierzęcia daje efekt terapeutyczny, poprawia komunikację ze światem zewnętrznym oraz otoczeniem zewnętrznym. Powinna być prowadzona wyłącznie przez terapeutów posiadających kwalifikacje jeździeckie.
W hipoterapii wykorzystuje się niemal wyłącznie tylko jeden rodzaj chodu konia - stęp.. Warunkiem poprawnego jej wykonywania jest przeprowadzenie funkcjonalnej analizy ruchu konia i jeźdźca - pacjenta. Zadaniem terapeuty jest wzajemne dostrojenie długości fali nadawcy (impulsy ruchowe konia) i odbiorcy (odpowiedzi ruchowe pacjenta).
Wysyłane przez grzbiet konia impulsy kołyszące są wypadkową anatomii i fizjologii konia oraz rytmu, szybkości i kierunku jego ruchu. Przebieg ruchu w stępie jest czterotaktowy, bowiem poruszają się kolejno pary nóg po tej samej stronie, ale nie równocześnie: lewa tylna/lewa przednia, prawa tylna/prawa przednia. W 8 fazach ruchowych jednej sekwencji kroków po momencie podparcia na trzech kończynach następuje na przemian podparcie na dwóch kończynach znajdujących się po przekątnej bądź po tej samej stronie. Wraz z podsunięciem kończyny tylnej pod tułów następuje obniżenie zadu i uniesienie się grzbietu, gdy przenoszona jest ona do tyłu, zad unosi się, zaś grzbiet opada. To kołysanie się grzbietu konia wprawia jeźdźca w ruch w górę/w dół.
W momencie wyrzucania tylnej kończyny do tyłu zaczyna oddziaływać siła popychająca skierowana poziomo, powodująca powstanie przyspieszeni, po przeniesieniu tej nogi do przodu, w chwili stawiania jej na podłożu (koniec ruchu posuwistego) następuje hamowanie. W ten sposób na ciało jeźdźca przenoszony jest ruch typu w przód - w tył, będący wynikiem bezwładności masy.
W momencie podparcia na lewej lub prawej parze nóg (4 i 8 faza stępu) następuje naprzemienne opadanie nie podpartej strony ciała konia, pociągające za sobą równocześnie obniżenie miednicy i nogi pacjenta po tej samej stronie, co powoduje kołysanie jeźdźca z boku na bok.
Naprzemienne wysuwanie się rozkołysanych bioder do przodu z następującą po nich fazą podparcia na przekątnej (2 i 6 faza stępu) lub bocznej parze nóg (4 i 8 faza stępu) powoduje kołysanie jeźdźca to w jedną, to drugą stronę, tworząc ruchy rotacyjne. Są one przenoszone na kręgosłup i powodują w rezultacie przeciwstawne sobie ułożenie miednicy i łopatek: miednica i łopatki konia i jeźdźca układają się równolegle do siebie. Tak więc w 4 fazie wysunięte są równocześnie do przodu lewa strona miednicy i prawa łopatka, natomiast w fazie 8 prawa strona miednicy i lewa łopatka.
Zrozumienie tych procesów jest podstawą zrozumienia funkcji kręgosłupa w akcie wyprostu tułowia według wzorca typowego dla chodu człowieka, który to wyprost stanowi cel naszej terapii.
We wszystkich rodzajach chodu konia występuje równoczesne uruchomienie przekątnej pary kończyn, najwyraźniej widoczne w kłusie, słabiej w galopie, zaś najmniej widoczne w stępie. Poprzez przenoszenie tych impulsów ruchowych następuje stymulacja odpowiedzi ruchowych u jeźdźca, których zadaniem jest odpowiednie przetworzenie owych ruchów ukośnych (przekątnych) za pomocą precyzyjnych, kontrrotacyjnych ruchów kręgosłupa na różnych jego wysokościach.
Przekątne wzorce ruchowe odgrywają decydującą rolę w procesie neurofizjologicznego rozwoju motoryki dziecka, a później w prawidłowym jej funkcjonowaniu u człowieka dorosłego. Mają one również ogromne znaczenie w leczeniu jej nieprawidłowości rozwojowych czy zaburzeń. Imitacja tego rodzaju ruchów ukośnych w postawie wyprostowanej, z możliwością rytmicznego przemieszczania się w przód wraz z koniem w sposób typowy dla chodu człowieka, nie jest możliwa do osiągnięcia w takim stopniu w żadnej innej metodzie rehabilitacji ruchowej.
Wzmocnienie tego oddziaływania ruchowego w stępie można osiągnąć poprzez zmianę kierunku jazdy konia, skręty w trakcie jazdy po narożnikach, wężykiem czy po okręgu. Zewnętrzna i wewnętrzna (w stosunku do łuku jazdy) połowa ciała pacjenta podlegają w danym momencie różnym (niejednakowym) obciążeniom. Jeszcze trudniejsze zadanie dla koordynacji tułowia stanowią tzw. chody boczne, czyli ciągi, gdy przednia i tylna część ciała konia idą po różnych śladach, a ponadto występuje krzyżowanie kończyn.
W tym tak pełnym polotu ruchu dwutaktowym konia kroki stawiają kolejno kończyny po przekątnej, zaś pomiędzy zmianą (pary) kończyn występuje faza luźnego zawieszenia. Przenoszone w tym rodzaju chodu na ciało jeźdźca, szybko po sobie następujące ruchy przekątne w prawo/w lewo również bywają w przypadkach wyjątkowych wykorzystywane w hipoterapii.
Ten trójtakt o 6 fazach ruchowych polega na przemieszczaniu się w przód skokami z momentem luźnego zawieszenia w 6 fazie ruchu. W 3 fazie ruchu aktywna jest przekątna para nóg. Galop jest wygodniejszym rodzajem chodu niż kłus, bo grzbiet konia jest spokojniejszy, ale szybsze tempo wymaga od jeźdźca większej sprawności fizycznej. Do hipoterapii galop nie nadaje się i w związku z tym nie powinien być stosowany.
We wszystkich rodzajach chodu równoważenie ciała konia odbywa się poprzez podparcie na przekątnej parze nóg. Nie jest ono przy tym tylko biernym ciężarem wprawianym w ruch dzięki aktywnej pracy nóg, wybalansowanie tułowia jest raczej wynikiem fizjologicznych funkcji kręgosłupa. Kręgosłup konia również posiada fizjologiczne krzywizny, których wyrównywanie i prostowanie w typowym dla chodu zmiennym rytmie powoduje kołysanie się grzbietu konia. Prostowanie z wysklepieniem grzbietu oznacza jego wydłużenie, a tym samym przeniesienie obciążenia na miednicę, ten ruch miednicy, widoczny w postaci obniżenia się zadu końskiego, zapoczątkowuje zwiększone ugięcie w stawie biodrowym, wygięcie zadu konia z podsunięciem nóg głęboko pod środek ciężkości konia i przejęcie ciężaru przez kończyny tylne. Funkcjonowanie oraz obciążenie obręczy barkowej i przedniej części tułowia końskiego uzależnione są w decydującym stopniu od aktu balansu części szyjnej i piersiowej kręgosłupa. Szyja jako swoisty drążek równowagi dla przenoszonych impulsów ruchowych kręgosłupa spełnia swe zadanie poprzez unoszenie się w górę i opadanie, który to ruch przyjmuje głowa, co objawia się w postaci potakiwania. Ten proces balansowania przebiega w formie przekazywanych nawzajem ciągów ruchowych.
Fazy podparcia na przekątnych parach nóg odgrywają we wszystkich rodzajach chodu konia decydującą rolę. Ukośne, rotacyjne impulsy ruchowe są przenoszone na tułów, kręgosłup i grzbiet konia. Za pośrednictwem powierzchni kontaktowej między grzbietem konia a pośladkami jeźdźca są one dalej przesyłane do jeźdźca, będąc źródłem fizjologicznej stymulacji ruchu tułowia i ciała pacjenta. A zatem, wszelkie nieprawidłowości chodu konia stymulują niepoprawne odpowiedzi ruchowe jeźdźca. Przejęcie wszystkich impulsów ruchowych pochodzących od konia jest kluczowym punktem dla hipnoterapii, gdyż to właśnie one stymulują odpowiedzi ruchowe odpowiadające fizjologicznym wzorcom ruchowym człowieka. Postrzeganie konia jako stymulatora ruchowego jest bardzo pomocne dla zrozumienia jego funkcji ruchowej. Nie należy jednak porównywać tej jego funkcji z funkcją jakiegokolwiek silnika wytwarzającego impulsy ruchowe (np. przyrządów fizjoterapeutycznych), bowiem rytm ruchu konia w stępie nie jest tak równomierny jak rytm przyrządu mechanicznego. Najdrobniejsze odchylenia w przebiegu ruchu powstałe w trakcie balansowania konia i jeźdźca objawiają się minimalnymi zmianami, które z kolei wywołują zawsze nieco zmienione odpowiedzi ruchowe u pacjenta. Zdolność pacjenta do wyczuwania rytmu jest warunkiem koniecznym, aby poprzez powtarzanie czynności ruchowych mógł on rejestrować i magazynować w mózgu nowe doświadczenia ruchowe. W tym dialogu ruchowym koń odgrywa także rolę „czytnika mięśni”, tj. aktywności człowieka, ponieważ sam ze swej strony dąży do uzyskania zgodności ruchowej z jeźdźcem i próbuje zestroić go ze swoim ruchem (np. wprawić w taki sam ruch kołyszący). Koń nieustannie pracuje nad utrzymywaniem równowagi poprzez to, że próbuje ustawić pod środkiem ciężkości jeźdźca swój środek ciężkości.
Doświadczony terapeuta potrafi z jakości chodu konia wyczytać, jak dalece pacjent jest rozluźniony, czy potrafi prawidłowo siedzieć, wczuwać się (zestroić) w ruch konia i podążać własnym ciałem za tym ruchem, przemieszczając się równocześnie wraz z koniem do przodu. Natomiast doświadczony koń terapeutyczny świetnie dozuje swój ruch w stępie stosownie do możliwości jeźdźca - pacjenta. Poprzez to próbuje możliwie najbardziej zminimalizować wszelkie zakłócenia, wynikające z deficytu ruchowego pacjenta - jego niesprawności. Koń - ten niezwykły wprost „stymulator ruchu” nigdy nie będzie mógł być zastąpiony przez żadne, nawet najbardziej unowocześnione, zdobycze współczesnej techniki.
W wyniku bezpośredniego kontaktu ciała ludzkiego z koniem bez siodła, po ciele w miejscu zetknięcia rozchodzi się ciepło (temperatura ciała konia jest o ok. 1 stopień wyższa niż u człowieka). Poza tym zmiana tempa, kierunku i położenia ciała wprawianego w rytmiczny ruch na koniu doskonale stymuluje zmysł równowagi. W tej sytuacji łatwiej jest zmniejszyć bądź wyeliminować lęk przed przemieszczaniem się, a także uzyskać poprawę w zakresie ogólnej orientacji przestrzennej. Poprzez stymulację receptorów dotykowych oraz proprioreceptorów koń oddziaływuje na zmysł dotyku, czucie powierzchowne i czucie głębokie, a zatem dzięki treningom udaje się zmniejszyć lub zlikwidować nadwrażliwość dotykową (przeczulicę). Terapia na koniu, obejmująca całe ciało człowieka, działa także pozytywnie na układ oddechowy (całe ciało człowieka jest w rytmicznym ruchu). A zatem, przy istnieniu odpowiednich wskazań, można uzupełniająco (wspomagająco) wykorzystać hipoterapię także w postępowaniu logopedycznym.
Zdobywanie orientacji w przestrzeni, nabywanie umiejętności planowania ruchu, poprawa percepcji dotykowej i zdolności reakcyjnej, ogólnej sprawności (poprawa oddychania i krążenia) i świadomości własnego ciała pozwala podczas terapii konnej opanować i ugruntować tzw. funkcje podstawowe, czego rezultatem może być daleko idące psychosomatyczne i somatopsychiczne sprzężenie zwrotne efektu terapeutycznego.
Rytmiczne pobudzające ruchy towarzyszące jeździe konnej wzmagają wydzielanie hormonów (szczególnie adrenaliny), stymulujących układ wegetatywny. Następuje wyraźny wzrost aktywności ruchowej, koncentracji uwagi i dobrego samopoczucia. Ma to szczególne znaczenie w terapii osób niepełnosprawnych.
Dzięki stymulacji układu hormonalnego i wegetatywnego, jazda konna poprawia krążenie, oddychanie, pracę jelit a nawet pracę układu odpornościowego.
Działanie to jest szczególnie aktywne podczas jazdy stępem.
Trójwymiarowy ruch grzbietu końskiego w stępie przekazywany miednicy jeźdźca jest identyczny z ruchami miednicy prawidłowo kroczącego człowieka. W tym samym czasie barki i luźno zwisające kończyny dolne również zachowują się tak, jak u idącego człowieka. Daje to możliwość nauki chodzenia „bez chodzenia”. Hipoterapia może stanowić pierwszy etap tej nauki, bądź stać się jej przełomowym momentem.
Konieczność utrzymania prawidłowego dosiadu zmusza do aktywnego prostowania się. Wzmocnieniu ulegają mięśnie grzbietu, brzucha i obręczy biodrowej. Prowadzi to do zmniejszenia przodopochylenia miednicy. Dzięki wzmocnieniu mięśni kształtuje się nowa, prawidłowa postawa ciała.
Poradnik Logopedyczny to interdyscyplinarny serwis, który powstał w 2002 roku z myślą o wszystkich zainteresowanych problematyką logopedyczną i dziedzinami pokrewnymi logopedii oraz pedagogiki specjalnej. Celem serwisu jest udostępnienie wiedzy w zakresie profilaktyki logopedycznej, pomoc we wczesnym rozpoznaniu wad i zaburzeń mowy oraz zaburzeń rozwojowych, a także pomoc w rozwiązywaniu problemów terapeutycznych, edukacyjnych i wychowawczych dotyczących osób niepełnosprawnych.
Marzena Mieszkowicz
Specjalistyczny Gabinet Logopedyczny
ul. Baczyńskiego 3 / 71
09-409 Płock
+48 (24) 266 91 54