poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

ZADANIA - ZASADY - METODY. Rewalidacja dzieci upośledzonych umysłowo

Metody i programy » Rewalidacja » ZADANIA - ZASADY - METODY. Rewalidacja dzieci upośledzonych umysłowo

Wśród wielu społeczeństw na świecie dojrzewa przekonanie, że wszelka niepełnosprawność jest cząstką naszej rzeczywistości. W tym kontekście ważną sprawą staje się podejmowanie problemów ludzi niepełnosprawnych, których liczba stale wzrasta i obecnie zbliża się do 500 milionów osób w skali światowej. Według danych WHO:

• 20% niepełnosprawności spowodowanych jest schorzeniami somatycznymi,
• 15% - jest skutkiem wypadków,
• 15% - jest wynikiem zmian psychicznych, związanych między innymi z nadużywaniem alkoholu i narkotyków,
• 10% ludzi niepełnosprawnych cierpi z powodu zniekształceń wrodzonych,
• 7% - przyczyną niepełnosprawności są opóźnienia w rozwoju umysłowym (za: Hoftek 1994).

Tak wysokie liczby pokazują, że szeroko pojęta rewalidacja stała się wspólnym problemem zarówno ludzi sprawnych, jak i niepełnosprawnych, bowiem, bez względu na rodzaj i zakres dysfunkcji, muszą nauczyć się żyć w świecie zbudowanym przez ludzi pełnosprawnych, dostosowanym do ich sił i możliwości. Oznacza to zdaniem Kosakowskiego (1994) pokonywanie przez osoby niepełnosprawne wielu barier społecznych, kulturowych, zawodowych i architektonicznych. Istnieje także jeszcze jedna grupa barier - to przezwyciężanie siebie, pokonywanie swoich lęków i kompleksów, spowodowanych różnego rodzaju niepełnosprawnością. Dlatego naczelnym zadaniem rewalidacji jest pełna, wzajemna akceptacja i integracja we wszystkich dziedzinach ludzkiej działalności.

Rewalidacja to termin używany najczęściej zamiennie z pojęciem rehabilitacja i oznacza on długotrwałą działalność terapeutyczno-wychowawczą, a więc wielostronną stymulację, opiekę, nauczanie i wychowanie jednostek o zaburzonej percepcji rzeczywistości (czyli osób upośledzonych umysłowo, niewidomych i niesłyszących). Rewalidację można ogólnie określić jako wychowanie specjalne jednostek upośledzonych, zmierzające do najpełniejszego ich rozwoju.

Przy klasyfikacji osób niepełnosprawnych obecnie częściej stosuje się jako kryteria nie tyle stopień i rodzaj upośledzenia - co raczej kryteria ogólniejsze, a więc stopień trudności w przebiegu procesu kształcenia oraz podatność jednostki na oddziaływania rewalidacyjne. Jednakże pomimo dość dobrych metod diagnostycznych prognoza rozwoju, zwłaszcza osób z poważniejszymi odchyleniami, jest nadal trudna do określenia. Granice rewalidacji osób niepełnosprawnych są wyznaczane nie tylko przez sytuację psychosomatyczną jednostki, a więc tkwią nie tylko w niej. Wyznaczają je również stosowane w określonych warunkach środki i metody rewalidacji. Tkwią więc one również w rodzicach, opiekunach, nauczycielach, wychowawcach czy w otoczeniu (za: Kosakowski,1994).

Według M. Grzegorzewskiej zadania pracy rewalidacyjnej obejmują przywracanie zdrowia i umożliwienie rozwoju fizycznego, kompensowanie braków i uszkodzeń, akcję korygowania, usprawniania i dynamizowania, wykształcenie ogólne i zawodowe jednostki, jej rewalidację psychiczną i uspołecznienie. W stosunku do każdego rodzaju upośledzenia, działania te są inne, muszą być dostosowane do potrzeb i możliwości rozwojowych dziecka. W każdym jednak przypadku punktem wyjścia i podstawą każdej działalności rewalidacyjnej w stosunku do jednostek upośledzonych umysłowo jest dokładne rozpoznanie stopnia, rodzaju i etiologii tego upośledzenia, a następnie dostosowanie pracy do sił i możliwości tych jednostek. A także zorientowanie się w zahamowanych przez upośledzenie potrzebach osób rewalidowanych, uwzględnienie w metodzie pracy typu układu nerwowego i stosowanie metod kompensacyjnych, korygujących, usprawniających i dynamizujących oraz zorientowanie się w charakterze oddziaływania środowiska na daną jednostkę upośledzoną.

W pracy pedagogicznej z dziećmi upośledzonymi umysłowo należy uwzględnić kilka podstawowych zagadnień, które powinny znaleźć miejsce w programie wychowania:

1. Cel pracy i wynikające z niego zadania rewalidacyjne
2. Zasady pracy (reguły postępowania pedagogicznego)
3. Metody (sposoby oddziaływania na wychowanka)
4. Formy, środki oddziaływania (organizacja zajęć, materiały, za pomocą których terapeuta będzie realizować założony program, czas i terminy prowadzenia poszczególnych zajęć)
5. Osoby realizujące program

Podstawowe cele kształcenia dzieci upośledzonych umysłowo zmierzają do optymalnego ich rozwoju oraz przystosowania do życia w społeczeństwie (w granicach indywidualnych właściwości jednostki).

W pracy z osobami upośledzonymi umysłowo, gdzie opieka, wychowanie i nauczanie ściśle związane są z rehabilitacją, obowiązują wszystkie podstawowe zasady wychowania, dydaktyki oraz terapii. Są to:

1. Zasada akceptacji - w myśl której dziecko upośledzone powinno być akceptowane nie jako „dziecko specjalne”, ale jako dziecko, które obarczone jest większymi trudnościami rozwojowymi i z racji tej specyficznej sytuacji ma inne potrzeby oraz prawo do szczególnej opieki i pomocy. Szkoła i społeczeństwo zobowiązane są wspierać je w rozwoju, zaś swoje wymagania dostosować do sił i możliwości wychowanka.
2. Zasada pomocy - mająca na celu pomóc dziecku w aktywizacji jego sił biologicznych, w usamodzielnieniu go, w przezwyciężeniu trudności rozwojowych oraz trudności wynikających z upośledzenia. Zasada ta ukierunkowana jest także na kształtowanie właściwej atmosfery i odpowiednich warunków wychowawczych w środowisku dziecka.
3. Zasada indywidualizacji - polegająca na dostosowaniu treści kształcących, metod, środków i organizacji nauczania do indywidualnych możliwości dziecka oraz uwzględnieniu jego własnego celu kształcenia (uwarunkowanego przez różne czynniki, jak uzdolnienia, sprzyjające okoliczności materialne czy środowiskowe).
4. Zasada terapii pedagogicznej - polegająca na wspieraniu działań terapeutycznych lekarza i współdziałaniu z psychoterapeutami przy równoczesnym prowadzeniu terapii pedagogicznej niezależnej od innych form leczniczych. Terapia ta realizowana jest na ogół w 3 fazach:
1. przygotowawczej, zmierzającej do ustalenia na podstawie badań anamnestycznych osobniczych i środowiskowych możliwie dokładnej diagnozy trudności wychowawczych;
2. oddziaływania na środowisko wychowawcze drogą poradnictwa, zmierzającego do korekty i polepszenia sytuacji wychowawczej, której dziecko przebywa;
3. stosowania środków terapeutycznych przez odpowiednią organizację pracy w grupie wychowawczej, rozmowy indywidualne, terapię zabawową, itp.
5. Zasada współpracy z rodziną - to zasada wspólnego, uzgodnionego działania szkoły i domu, aby wspomagać każdy wysiłek dziecka istotny dla jego rozwoju. Wielkie znaczenie dla całokształtu oddziaływań rewalidacyjnych ma dobrze prowadzona pedagogizacja rodziców, która może przyczynić się do zmiany form postępowania rodziców z dzieckiem, a przez to do poprawy warunków rozwojowych (za: Lipkowski O.).

Natomiast. Dykcik W. wyróżnia następujące zasady pracy terapeutycznej:

1. Zasada akceptacji dziecka - takim, jakim ono jest.
2. Zasada podmiotowości i indywidualności łącząca się ściśle z poszanowaniem praw dziecka upośledzonego i jego możliwościami, potrzebami i oczekiwaniami oraz z partnerskim podejściem do niego we wszelkich działaniach rewalidacyjnych.
3. Zasada refleksyjności polegająca na systematycznym analizowaniu podjętych działań i twórczym modyfikowaniu ich w zależności od postępów w rozwoju dziecka.
4. Zasada systematyczności i konsekwencji dająca swym „uporządkowaniem działań” poczucie bezpieczeństwa, przewidywalność zdarzeń, a przez to szansę na przygotowanie się do nich oraz poczucie niezależności i wzmocnienie poczucia własnej wartości.
5. Zasada komfortu psychicznego wymagająca pozytywnych stosunków między dzieckiem upośledzonym a pedagogiem, terapeutą, odpowiedniego czasu prowadzenia zajęć i wykorzystywania optymalnych momentów (o szczególnej motywacji do podjęcia zajęć przez upośledzonego) jako istotnych wyznaczników efektywności pracy rewalidacyjnej.
6. Zasada liczenia się z innymi osobami uczestniczącymi w realizacji programu wychowawczego (uwzględnienie potrzeb, możliwości i oczekiwań rodziny oraz najbliższego dziecku kręgu osób).

Metody pracy rewalidacyjnej z dziećmi upośledzonymi umysłowo są różnorodne, a ich dobór zależy od:

• celu i zadań oddziaływań,
• sytuacji dziecka (wieku, potrzeb, stopnia upośledzenia, możliwości i ograniczeń),
• realnych warunków, w jakich odbywają się zajęcia (dom rodzinny, przedszkole specjalne, szkoła specjalna, ośrodek rehabilitacyjny, itp.).

Mimo, że metody te można dzielić według wielu różnych kryteriów, na ogół wzajemnie nie wykluczają się (nie są do siebie antagonistyczne), lecz dopełniają się (przenikają). Przykładowo, w przedszkolu specjalnym czy integracyjnym główną metodą jest zabawa manipulacyjna, ruchowa, tematyczna, niedyrektywna, itp.., zaś w „szkole życia” dominującą w pierwszym etapie kształcenia jest metoda ośrodków pracy oraz naśladowanie, doświadczanie, przeżywanie, ćwiczenie poprzez działania praktyczne możliwie w naturalnych warunkach. W placówce tego typu występują również, choć w ograniczonym zakresie, metody nauczania podstawowych technik szkolnych, głównie czytania i pisania, metody terapii zajęciowej, terapii logopedycznej, metody relaksacyjne, zabawowe i inne - w zależności od potrzeb. Natomiast w ośrodkach rehabilitacyjnych, gdzie punkt ciężkości położony jest na usprawnienie, dominują metody indywidualnej rehabilitacji prowadzonej przez specjalistów, np. logopedę, fizjoterapeutę, itd., a w domach pomocy społecznej nacisk jest położony na opiekę, samoobsługę, zaradność, uspołecznienie oraz terapię zajęciową. We wszystkich ośrodkach stosowane są na ogół metody o nachyleniu behawioralnym, a więc posługujące się systemem kar i nagród, a także metody porozumiewania się za pomocą gestów, symboli (np. metoda Bliss`a, system PCS lub Piktogram - patrz w dziale Komunikacja alternatywna) i słów.

W zależności od postaci klinicznej upośledzenia dziecka, stosuje się specjalistyczne metody, np. w przypadku dzieci autystycznych, gdzie najważniejsza jest umiejętność kontaktu społecznego - metodę holdingu, Kaufmanów i inne. Dla dzieci z porażeniem mózgowym - metody rehabilitacji ruchowej Domana, Peto, Bobathów (zajżyj do działu Rehabilitacja). Dla dzieci z zespołem Downa konieczna jest metoda rozkładania poleceń na etapy z powodu znacznie opóźnionego czasu reakcji oraz metody stymulacji polisensorycznej. Olechnowicz H. ponadto proponuje metody aktywizowania głębiej upośledzonych umysłowo. Istotną też metodą jest również ogólne pojęte integrowanie jednostek upośledzonych umysłowo z osobami w normie intelektualnej.

W procesie adaptacji do życia społecznego dziecka upośledzonego umysłowo należy tworzyć odpowiednie dla niego warunki poznawania świata. Materiał programowy, treści nauczania dzieci upośledzone muszą poznawać wielozmysłowo. Trudności muszą być stopniowane, a zdobyte wiadomości wiązać się z praktyką. Bardzo ważną rzeczą jest, by zadania rewalidacyjne nie ograniczały się tylko do terenu placówki, w której przebywa upośledzone umysłowo dziecko. Zadania te powinny być realizowane w każdym środowisku, w którym przebywa i obraca się dziecko.

Z zadaniami i metodami pracy rewalidacyjnej ściśle powiązany jest dobór form i środków oddziaływania, stosowane pomoce, czas i częstotliwość trwania zajęć. Powinny być one zawsze dobierane indywidualnie oraz liczyć się z możliwościami percepcyjnymi dzieci upośledzonych umysłowo (atrakcyjne, łatwe w użyciu, wygodne, jednoznaczne). Szczególnie istotne jest respektowanie wszelkich aspektów zasady stopniowania trudności oraz wiązania teorii z praktyką.

O wartości i jakości procesu rewalidacji dzieci głębiej upośledzonych umysłowo w dużej mierze decyduje też, kto z dzieckiem pracuje. Chodzi tu o pewne cechy osobowościowe, umiejętności, wiedzę oraz wiarę pedagoga, terapeuty w sens pracy z dzieckiem i w jej powodzenie.

Podstawowe tezy edukacji specjalnej:

• Niepełnosprawność jest jedną z cech jednostki, które mają wpływ na jej rozwój, zachowanie w życiu indywidualnym i zbiorowym.
• Osoby niepełnosprawne są zdolne do wielokierunkowych działań i to na znacznie wyższym poziomie, niż zostało to przyjęte w naszych obiegowych sądach, obyczajach, co znajduje wyraz w niektórych publikacjach i sformułowaniach.
• Pułap osiągnięć osób niepełnosprawnych zależy od ich zdolności, cech osobowościowych oraz warunków, które wyzwalają u nich dyspozycje umożliwiające im wywiązywanie się z zadań, jakie stawia przed nimi życie rodzinne, praca zawodowa.
• W zachowaniu osób niepełnosprawnych i pełnosprawnych istnieje znacznie więcej wspólnych cech osobowościowych niż odmiennych i specyficznych.

Ostatnie dziesięciolecia naszego wieku przynoszą znaczne zmiany w zakresie zbliżenia w obszarze celów, metod i środków pomiędzy pedagogiką specjalną i ogólną. Obserwuje się też wydatne poszerzenie zakresu pojęcia kształcenia specjalnego i przenoszenia go również poza placówkę specjalną. Pedagogika specjalna poszerza dziś zasięg obejmując zainteresowaniem nie tylko osoby z niepełnosprawności w wieku szkolnym, ale także w ciągu całego życia człowieka. Ważnym etapem jest okres od urodzenia do czasu podjęcia obowiązku szkolnego. Okres ten jest istotny dla pedagogiki specjalnej, zwłaszcza z punktu widzenia profilaktyki i rewalidacji, jak również wczesnej interwencji, co zostało podkreślone przez Organizację Narodów Zjednoczonych już w roku 1983 - roku ustanowienia Dekady Osób Niepełnosprawnych. Drugi z obszarów życia, o który pedagogika specjalna poszerzyła swój zakres, to czas dojrzałego życia człowieka niepełnosprawnego. Jest to okres związany z podejmowaniem działań mających na celu przyznanie człowiekowi z odchyleniami od normy godnego miejsca w świecie, zapewnienie równych szans i możliwości na miarę jego sił, budowanie wspólnego bytu opartego na trwałych, humanistycznych zasadach, przyznając mu prawo do życia na równi z innymi. Realizacja tych zobowiązań jest możliwa tylko poprzez poszerzenie tradycyjnych form kształcenia i pomocy specjalnej o nowe, wyrosłe z doświadczeń przeszłości, potrzeb dnia dzisiejszego i perspektyw jutra. Niemałą rolę w wydobyciu człowieka niepełnosprawnego z izolacji społecznej i uczynienia go naturalną częścią społeczeństwa wykorzystując jego indywidualne zdolności, możliwości i godność osobistą odegrała Organizacja Narodów Zjednoczonych, proklamując w 1981 roku Międzynarodowy Rok Osób Niepełnosprawnych, następnie Dekadę na rzecz Ludzi Niepełnosprawnych (1992), a rok 2003 stał się Europejskim Rokiem Niepełnosprawnych. Są to działania „akcyjne”, ale z całą pewnością są bardzo potrzebne, bo sukcesywnie przybliżają społeczeństwu potrzeby i problemy ludzi niepełnosprawnych.

Jedną z propozycji lansowanych obecnie w świecie i w Polsce jest próba stworzenia integracyjnego systemu rewalidacji osób niepełnosprawnych w powiązaniu z systemem instytucji rehabilitacyjnych. Przejawem działań w tym zakresie jest tworzenie szkół integracyjnych. Zdaniem wielu autorów właśnie integracja ma nieocenioną wartość zarówno dla dziecka niepełnosprawnego, jak i dla klasy, do której ono uczęszcza, dla całości szkoły i społeczeństwa. Zasadniczą jej zaletą jest to, że dziecko niepełnosprawne przygotowane zostaje do późniejszego życia w grupie społecznej. Podkreśla się, że w odpowiednich warunkach uczniowie niepełnosprawni osiągają wyniki zbliżone do ich sprawnych rówieśników, a ponadto zdobywają umiejętności istotne w kontaktach społecznych, dzięki którym ich przejście do pracy zawodowej staje się łatwiejsze. Jednakże nadal zbyt często za wąskie drzwi, nieodpowiednie schody czy wysokie krawężniki, a także lęk przed kontaktami z osobami pełnosprawnymi, sprawiają, że osoby niepełnosprawne pozostają w domu, chociaż stan zdrowia pozwala im na aktywność zawodową i społeczną. Mimo wielu niewątpliwych walorów szkoła integracyjna wywołuje zróżnicowane postawy. Z jednej strony postrzegana jest jako atrakcyjna, nowoczesna instytucja wielostronnego rozwoju wszystkich, którzy się z nią stykają, to z drugiej strony realne jej istnienie nie wydaje się być tak optymistyczne. Obawy pod jej adresem wyrażone są zarówno przez rodziców i uczniów sprawnych, jak i rodziców oraz same dzieci niepełnosprawne. Sporo wątpliwości i niepokojów zgłaszają nauczyciele, przeważnie nie przygotowani lub zbyt powierzchownie edukowani (zaledwie roczne szkolenia podyplomowe) do podejmowania nowych zadań, obawiający się innego dziecka wśród sprawnych uczniów. Ta nowa w naszym systemie nauczania jakość edukacyjna budzi wciąż wiele kontrowersji. Wśród nich na pierwszy plan wysuwa się sposób oceniania wyników nauki i pracy uczniów. Zachowanie dotychczasowego, tradycyjnego systemu oceny i selekcji utrudnia wdrożenie nowej koncepcji szkoły, która mogłaby się stać miejscem indywidualnego rozwoju, a zarazem integracji społecznej. W odniesieniu do osób z upośledzeniem umysłowym głębszego stopnia, które wymagają szeroko pojętej indywidualizacji treści, form, metod nauczania i wychowania jest to niezwykle trudne. Brakuje także ustaleń odnoszących się do warunków, jakie powinna spełniać klasa szkolna, aby można było rozwijać w niej kształcenie integracyjne. Wciąż próbujemy wzorować się na szkolnictwie europejskim, ale nasze realia finansowe i organizacyjne za tym nie podążają.

Marzena Mieszkowicz

Bibliografia:

1. Hulek A. - Pedagogika rewalidacyjna, PWN. Warszawa 1977;
2. Lipkowski O. - Dziecko społecznie niedostosowane i jego resocjalizacja, PWN, Warszawa 1971 r.;
3. Larkowa H. - Psychologiczne podstawy rewalidacji, (w:) Pedagogika rewalidacyjna (red.) Hulek A., PWN, Warszawa 1977 r.;
4. Lipkowski O. - Pedagogika specjalna. Zarys, PWN, Warszawa 1981,
5. Dziedzic S. - Rewalidacja upośledzonych umysłowo, (w:) Pedagogika rewalidacyjna (red.) Hulek A., PWN, Warszawa 1977 r.;
6. Borzyszkowska H. - Upośledzenie - rewalidacja dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo, (w:) Encyklopedia Pedagogiczna (red.) Pomykało W., Warszawa 1993,
7. Grzegorzewska M. - Pedagogika specjalna, Warszawa 1968 r.;
8. Olechnowicz H. - Wyzwalanie aktywności dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, WSiP, Warszawa 1994 r.