poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Program postępowania terapeutycznego wobec dziecka upośledzonego w stopniu lekkim z trudnościami w opanowywaniu umiejętności czytania i pisania

Metody i programy » Rewalidacja » Program postępowania terapeutycznego wobec dziecka upośledzonego w stopniu lekkim z trudnościami w opanowywaniu umiejętności czytania i pisania

Pełna treść artykułu, wraz z dodatkowymi tabelami - do pobrania na dole strony

I. Wprowadzenie - idea programu

Opracowany program przeznaczony jest dla dziecka z klasy III, które uczęszczało na prowadzone przeze mnie zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w roku szkolnym 2000/2001. Dziecko przejawia trudności w uczeniu się czytania i pisania.

Niewielu naukowców poświęciło swoją uwagę specyfice trudności w uczeniu się czytania i pisania dzieci upośledzonych w stopniu lekkim. Jest to, jak wiemy umiejętność dostępna większości tych dzieci, opanowują ją jednak zazwyczaj później niż dzieci z normą intelektualną i pokonując dużo większe trudności, a poziom czytania i pisania jaki osiągają najczęściej nie jest tak wysoki jak ich rówieśników ze szkół masowych. Przeprowadzone przez G. Krasowicz - Kupis (1999) badania nad wpływem rozwoju metajęzykowego na poziom czytania dzieci w młodszym wieku szkolnym potwierdzają istotny związek poziomu umysłowego z nabywaniem umiejętności czytania. Autorka podsumowując przeprowadzone badania stwierdza: „Uzyskane rezultaty wskazują, że poziom rozwoju intelektualnego w każdym przypadku jest istotnym predyktorem czytania, niezależnie od etapu nauki oraz od aspektu ocenianej umiejętności”.

Trudności w opanowywaniu umiejętności czytania ujawniają się w różnym czasie, z różną siłą i w różnym układzie współzależności. Każde z dzieci z upośledzeniem lekkim tworzy swoisty obraz tego zaburzenia, właściwy tylko dla siebie, co znacznie utrudnia proces diagnozy i terapii. Dzieli je wiele:

1. Wiek metrykalny,
2. Poziom umiejętności szkolnych,
3. Poziom sprawności intelektualnej,
4. Poziom dojrzałości szkolnej,
5. Rodzaj niepowodzeń szkolnych,
6. Charakter reakcji i zachowań.
7. Poziom samooceny.
8. Poziom motywacji.

Już w 1976 r. J. Kostrzewski zauważył, że „dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim posiadają na ogół niższy poziom rozwoju funkcji percepcyjno - motorycznych w stosunku do tego, na który wskazuje ich globalnie opóźniony rozwój intelektualny”. Spostrzeżenie to potwierdziły badania przeprowadzone przez A. Maurer. Dowiodły one, że „wśród uczniów w młodszym wieku szkolnym upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim jest znaczna grupa dzieci, u których stwierdza się trudności w zakresie opanowania podstawowych umiejętności czytania i pisania, przy czym poziom tych umiejętności w żadnym razie nie wypływa z posiadanego ilorazu inteligencji. W kolejnej pracy [1984] A. Maurerowa stwierdziła zależność pomiędzy trudnościami w opanowaniu czytania i pisania a obniżonym poziomem funkcji percepcyjno - motorycznych”. Trudności dzieci upośledzonych w nauce czytania i pisania mają ten sam charakter, co trudności dzieci dyslektycznych, jednak deficyt poznawczy pogłębia je i utrudnia pokonywanie przeszkód.

Możliwości intelektualne Łukasza (upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim) pozwalają wysunąć tezę, że umiejętność czytania i poprawnego pisania jest umiejętnością mu dostępną. Przeprowadzone badania pedagogiczne, obserwacja ucznia oraz zalecenia poradni psychologiczno - pedagogicznej zawarte w orzeczeniu wskazują na znaczące opóźnienia i zaburzenia rozwoju funkcji percepcyjno - motorycznych w stosunku do posiadanych możliwości intelektualnych. Opóźnienia ta dotyczą przede wszystkim percepcji słuchowej w zakresie analizy głoskowej oraz zaburzeń słuchu fonemowego.

Opisane zaburzenie wymaga specjalistycznej opieki, intensywnych i długotrwałych ćwiczeń, odrębnych metod nauczania oraz (a może przede wszystkim) zrozumienia, tolerancji i pełnej aprobaty ze strony szkoły, rodziny i całego środowiska. Odpowiednio zorganizowana terapia, zastosowanie trafnych metod i form pracy dostosowanych do rodzaju zaburzenia daje dziecku szanse na wykonywanie czynności dotychczas dla niego nieosiągalnych.

W związku ze zróżnicowanymi potrzebami, tworzę dla każdego ucznia program indywidualny. Współczesna pedagogika korekcyjno-kompensacyjna zakłada wielotorowość procesu terapii. Oznacza to, że w pracy z dzieckiem z trudnościami realizuje się równocześnie cele z toru psychodydaktycznego, psychokorekcyjnego, psychotera-peutycznego i ogólnostymulującego.

• Aspekt psychokorekcyjny - obejmuje działania, których celem jest osiągnięcie sprawności funkcji i procesów psychicznych, zaangażowanych w proces uczenia się. Usprawnianie funkcji zaburzonych odbywa się na materiale nieliterowym,
• Aspekt psychodydaktyczny - dotyczy kształtowania umiejętności szkolnych, a przede wszystkim czytania, pisania, liczenia.
• Aspekt psychoterapeutyczny - wiąże się z kształtowaniem postawy świadomego uczestnictwa dziecka w procesie przezwyciężania trudności w uczeniu się.
• Aspekt ogólnostymulujący - dotyczy wspierania rozwoju funkcji i procesów psychicznych niezaburzonych, aby mogły stanowić płaszczyznę kompensacji zaburzeń.

W programie opisałam cele postępowania terapeutycznego, wyznaczone dla Łukasza w toku postępowania diagnostycznego. W dalszej części znajduje się treść programu, łącząca materiał nauczania z celami. W kolejnym rozdziale opisałam procedury osiągania. Ostatnia część poświęcona jest ewaluacji programu.

II Cele programu

Proces terapii jest procesem długoterminowym, dlatego też cele programów terapeutycznych formułuje się w sposób ogólny. Cele programu są efektem diagnozy wstępnej i wyznaczają kierunek postępowania terapeutycznego. Poniżej prezentuję cele terapeutyczne do pracy z uczniem.

Aspekt terapii	Cele terapeutyczne
psychokorekcyjny	Usprawnienie percepcji słuchowej w zakresie słuchu fonematycznego, fonemowego, pamięci słuchowej, Rozwijanie mowy i bogacenie słownictwa, Korygowanie wymowy wyrazów z grupą spółgłoskową zawierającą głoski z szeregu szumiącego, Usprawnianie percepcji wzrokowej w zakresie funkcji, związanych z orientacją przestrzenną,
psychodydaktyczny	Doskonalenie techniki czytania i pisania według etapów metody sylabowej, Doskonalenie płynnego, wyrazistego czytania Usprawnianie poprawnego zapisu sylab, wyrazów i zdań. Eliminowanie specyficznych błędów w czytaniu i pisaniu.
psychoterapeutyczny	Kształtowanie postawy świadomego uczestnictwa w procesie przezwyciężania trudności w uczeniu się, Skłanianie ku adekwatnej ocenie swoich możliwości w różnych dziedzinach, wskazywanie mocnych stron jako płaszczyzny osiągania sukcesu, Wdrażanie zaleceń do pracy z dzieckiem zahamowanym
ogólnostymulujący	Stymulowanie dalszego rozwoju percepcji wzrokowej jako płaszczyzny kompensacji zaburzonych funkcji słuchowych, Rozwijanie myślenia przyczynowo-skutkowego.

III Treść programu

Treść programu została opracowana w czterech płaszczyznach postępowania terapeutycznego:

• Postępowanie psychokorekcyjne,
• Postępowanie psychodydaktyczne,
• Postępowanie psychoterapeutyczne,
• Postępowanie ogólnostymulujące.

W ramach wymienionych aspektów terapeutycznych powiązano cele, opisane w poprzednim rozdziale z ćwiczeniami, służącymi ich realizacji.

IV Procedury osiągania celów

Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne prowadzone są dwa razy w tygodniu po 45 minut. Odbywają się w gabinecie terapeutycznym, znajdującym się na terenie szkoły. Uczeń realizuje także tygodniową pracę domową pod kierunkiem rodziców, obejmującą głównie trening czytania i pisania, często w formie zabawowej. Rodzice otrzymują instruktaż podczas konsultacji indywidualnych w ramach poradnictwa. Uczestniczyć mogą także w zajęciach korekcyjno-kompensacyjnych.

Proces terapii jest dwuetapowy. Dzieli się go na okres wstępny i właściwy. Okres wstępny obejmuje:

• Obserwację ucznia na tle pracy dydaktyczno-wychowawczej w klasie,
• Diagnozę wstępną trudności w uczeniu się czytania i pisania,
• Działania, służące określeniu wydolności środowiska rodzinnego w wspieraniu procesu terapii (analiza rysunku rodziny, wywiad środowiskowy),
• Zajęcia terapeutyczne typu zabawowego, najczęściej na materiale nieliterowym,
• Zajęcia relaksacyjno-odprężające, uwalniające z napięć.

Okres właściwy obejmuje ćwiczenia z torów psychoterapeutycznego, psychodydaktycznego, psychoterapeutycznego, ogólnostymulującego, zaprezentowane w poprzednim rozdziale.

W trakcie jednostki zajęciowej realizowane są ćwiczenia ze wszystkich torów z uwzględnieniem zaleceń, zawartych w płaszczyźnie psychoterapeutycznej. Struktura zajęć jest czteroczęściowa:

• Organizacja, mobilizacja i wdrażanie dzieci do zajęć,
• Intensywna, efektywna praca korekcyjno-kompensacyjna,
• Relaks, odprężenie, uwolnienie z napięć,
• Podsumowanie i sprawdzenie poziomu efektów terapii.

Poniżej zamieszczam przykładowy plan metodyczny jednostki terapeutycznej, przeprowadzonej z uczniem objętym opisywanym programem.

V. Ewaluacja programu

Podstawą oceny efektów oddziaływań terapeutycznych, wyznaczonych przez program jest zestawienie wyników diagnozy wstępnej z wynikami diagnozy końcowej. W międzyczasie prowadzi się niekiedy diagnozę okresową, która potwierdza trafność doboru metod, technik, systemów ćwiczeń, względnie umożliwia dokonanie modyfikacji w obrębie programu. Ocenie podlegają przede wszystkim umiejętności kluczowe: czytanie, pisanie i mówienie. Kryteria oceny powyższych umiejętności przedstawia poniższa tabela:

Umiejętność	Aspekt umiejętności	Kryteria/wskaźniki
czytanie	technika	Brak identyfikacji - litera-głoska-fonem, Głoskowanie bez syntezy, Głoskowanie z syntezą, Czytanie sylabowe, Technika mieszana z przewagą..., Globalne wyrazowe, Globalne frazowe.
	Tempo czytania	Wskaźnik tempa czytania - stosunek wyrazów czytanych poprawnie do czasu czytania. Normy (średnie wyniki dla grup wiekowych): 7-latki - 13,59 8-latki - 33,65 9-latki - 58,12
	Poprawność	Stopień poprawności - stosunek liczby wyrazów przeczytanych poprawnie do wyrazów przeczytanych: 7-latki - 0,91 8-latki - 0,92 9-latki - 0,95
	Rozumienie czytanego tekstu	Poziomy rozumienia tekstu Niezrozumienie tekstu, Brak logicznego wątku, ew. zmyślenia, Zapamiętane tylko szczegóły, Zapamiętane niektóre istotne elementy treści, Zapamiętany istotny sens wraz ze szczegółami.
	Etap nauki czytania	Odnoszę do etapu metody sylabowej w opracowaniu J.Mickiewicz
pisanie	poprawność	Stopień poprawności - stosunek liczby wyrazów napisanych poprawnie do ogólnej liczby napisanych wyrazów.
	Specyficzne błędy	Według katalogu specyficznych błędów.
	Poziom graficzny	Kryteria poprawności graficznej: Struktura liter, Jakość połączeń, Jednolitość pochylenia
mówienie	Aspekt fonetyczny	Zasób dźwięków i sposób realizacji poszczególnych głosek
	Aspekt leksykalny	Zasób słownictwa czynnego.
	Sprawność językowa	Sytuacyjna - umiejętność dostosowania wypowiedzi do sytuacji komunikacyjnej, Społeczna - umiejętność dostosowania wypowiedzi do poziomu i wieku rozmówcy, Pragmatyczna - umiejętność osiągania celu założonego przez nadawcę wypowiedzi.
	Poziom narracji	Poziomy narracji: Wypowiada się pojedynczymi słowami, Wypowiada się prostymi zdaniami, nie wiążąc ich związkiem przyczynowo-skutkowym, Stosuje zdania złożone. Uwzględnia związki przyczynowo-skutkowe, Poszerza pole narracji. Dokonuje analizy tematu, formułuje wnioski, morały.

Uwagi o realizacji programu

Omawiany program został opracowany w we wrześniu 2000 roku. Praca korekcyjno-kompensacyjna z Łukaszem prowadzona była od początku września 2000 roku. Pierwszy miesiąc zajęć przeznaczony był na diagnozę trudności w uczeniu się. Podczas tego miesiąca:

• Obserwowałam ucznia podczas zajęć korekcyjno-kompensacyjnych i zintegrowanych,
• Oceniłam poziom czytania i pisania w oparciu o sprawdziany umiejętności oraz analizę wytworów,
• Dokonałam oceny sprawności wybranych funkcji systemu percepcyjno-motorycznego,
• Dokonałam analizy dokumentów: opinii Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej oraz ocen opisowych,
• Nawiązałam współpracę z rodzicami i dokonałam wstępnej oceny wydolności środowiska rodzinnego we wspieraniu procesu terapii.
• W wyniku postępowania diagnostycznego wyznaczyłam cele terapeutyczne dla ucznia, ustaliłam stopień zaburzeń systemu percepcyjno - motorycznego oraz potrzeby indywidualne. Dobrałam zestawy ćwiczeń, służące realizacji celów. Określiłam warunki organizacyjne, dotyczące realizacji treści programowych oraz zaplanowałam sposoby oceny ich efektywności.

Ocena efektów programu

Działania terapeutyczne, przewidziane programem, wdrażane były od września 2000 do czerwca 2001. W czerwcu 2001 przeprowadziłam diagnozę końcową, podsumowującą efekty terapii. W międzyczasie (w styczniu 2001) diagnoza okresowa potwierdziła w znacznej mierze trafność doboru treści programowych. Analizę przyrostu umiejętności czytania prezentuje tabela.

Aspekt czytania	IX 2000	VI 2001
technika	Głoskowanie bez syntezy	Sylabowa
tempo	0	7,63
poprawność	0	0,86
etap metody sylabowej	Sylaba otwarta	Wyrazy wielosylabowe - różny typ sylab

Wskaźnik tempa czytania - stosunek wyrazów czytanych poprawnie do czasu czytania. Normy (średnie wyniki dla grup wiekowych):

• 7-latki - 13,59
• 8-latki - 33,65
• 9-latki - 58,12

Stopień poprawności - stosunek liczby wyrazów przeczytanych poprawnie do wyrazów przeczytanych:

• 7-latki - 0,91
• 8-latki - 0,92
• 9-latki - 0,95

Analiza wyników, zamieszczonych w tabelce, wskazuje na wzrost umiejętności czytania. Poprawa dotyczy wszystkich aspektów czytania: techniki, tempa, poprawności. Łukasz rozpoczynając program, nie potrafił w ogóle czytać. Obecnie czyta, choć poziom tej umiejętności jest obniżony w stosunku do etapu edukacyjnego, znacznie jednak wyższy od początkowych umiejętności ucznia. W dalszym ciągu ujawniają się błędy w czytaniu, choć ich liczba jest znacznie mniejsza.

Podobnie korzystnym przemianom podlega umiejętność pisania, co ilustruje poniższa tabela.

Poprawność		Poziom graficzny
IX 2000	VI 2001	IX 2000	VI 2001
0,15	0,6	Zachowuje właściwy kształt liter, jednolite pochylenie, błędne połączenia	Zachowuje właściwy kształt liter, jednolite pochylenie, prawidłowe połączenia

Zarówno poprawność pisania, jak i poziom graficzny, wykazują poprawę w porównaniu ze stanem początkowym. Frekwencja błędów, wynikających z zaburzeń percepcji wzrokowej i słuchowej, jest nadal duża, lecz w porównaniu ze stanem z września 2000 roku uległa zmniejszeniu.

Trzecia z umiejętności kluczowych - wypowiadanie się także uległa korzystnym przemianom. Poszerzeniu uległ zasób słownictwa, wzrósł poziom narracji.

Podsumowanie

Pozytywne zmiany, obserwowane u uczestniczącego w programie ucznia, świadczą o trafności działań terapeutycznych, określonych przez analizowany program. W następnym roku szkolnym kontynuowałam działania terapeutyczne, określone w analizowanym programie. Rozszerzeniu uległa płaszczyzna psychodydaktyczna, gdyż przystosowałam ją do przyrostu umiejętności ucznia.

Autor:
Alina Szukała - Zespół Szkół nr 31 w Bydgoszczy
Dorota Kubiak - Szkoła Podstawowa nr 14 w Bydgoszczy

Ściągnij pełną treść artykułu, wraz z dodatkowymi tabelami:

Program.zip (33,7 KB)