poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Metodyka postępowania logopedycznego w dyslalii

Metody i programy » Terapia logopedyczna » Metodyka postępowania logopedycznego w dyslalii

W terapii zaburzeń artykulacji nie ma znaczenia, czydziecko zamienia, opuszcza czydeformuje dźwięk, bo wkażdym przypadku wywołuje się nową głoskę. Azatem, jeśli głoski są deformowane albozamieniane, toterapii nie zaczyna się od głosek zaburzonych (nie poprawia się ich), alewich miejsce tworzy się zupełnie nowe dla dziecka dźwięki mowy.
Powodzenie wusuwaniu wady wymowy zależy od wielu czynników, m.in. od:

• stopnia złożoności wady wymowy,
• indywidualnych irozwojowych właściwości dziecka,
• od czasu rozpoczęcia postępowania logopedycznego,
• regularności zajęć,
• doboru metod postępowania,
• współpracy rodziców dziecka zlogopedą,
• współpracy dziecka zterapeutą.

W przypadku dyslalii prostej postępowanie logopedyczne trwa zwykle od 1 do 3 miesięcy, azłożonej od 3 do 6 miesięcy (niekiedy dłużej). Ponadto, wprzypadku dzieci przedszkolnych wadliwą wymowę koryguje się znacznie łatwiej iszybciej aniżeli udzieci wwieku szkolnym. Wszystkie rodzaje dyslalii prognozują pozytywne wyniki terapii logopedycznej.

Po rozpoznaniu dyslalii logopeda przystępuje do kształcenia poprawnej artykulacji ipoprawnej wymowy - tocel postępowania logopedycznego. Wprzypadku każdego dziecka zdyslalią logopeda wybiera dostosowaną do niego najbardziej właściwą metodę, tj.ekonomiczną iefektywną drogę niwelowania wadliwej jego wymowy. Wtym celu ustala ogólne zasady postępowania terapeutycznego orazdobiera odpowiednie środki dydaktyczne, służące do wywołania głosek (w przypadku ich braku), do korygowania głosek zdeformowanych iróżnicowania głosek mylonych zinnymi.

Wpostępowaniu logopedycznym konieczne jest stosowanie ogólnych zasad dydaktycznych, zktórych zasada, żeim wcześniej się rozpocznie, tym lepiej, wysuwa się tu na plan pierwszy. Obowiązuje przy tym zindywidualizowane podejście do dziecka. Jest toszczególnie ważne, gdy zajęcia odbywają się wzespołach. Zajęcia należy prowadzić regularnie - przynajmniej trzy razy wtygodniu. Dobrze poinstruowani przez logopedę rodzice powinni kontynuować zalecane ćwiczenia wdomu systematycznie icodziennie, najlepiej wpostaci krótkotrwałych ćwiczeń 5-15-minutowych (2-3 razy wciągu dnia) według Grinszpuna, 2-3-minutowych (20-30 razy wciągu dnia) według Seemana. Zogólnych zasad dydaktycznych wymienia się także zasadę stopniowania trudności, zasadę utrwalania zdobytych umiejętności orazzasadę świadomego iaktywnego uczestniczenia dziecka wprocesie terapeutycznym.

Przed przystąpieniem do pracy nad korektą wadliwej wymowy dziecka należy poznać szczegółową metodykę terapii logopedycznej, gdyż każda metoda oprócz walorów ma także swoiste ograniczenia. Logopeda powinien być twórczy ielastyczny wdziałaniach, co oznacza, żewwielu przypadkach musi modyfikować znane metody lubwręcz na bieżąco wymyślać nowe sposoby pracy wzależności od konkretnych potrzeb. Postępowanie logopedyczne wprzypadku dyslalii ma określony przebieg, zgodnie zktórym krok po kroku niweluje się wadliwe artykulacje na rzecz poprawnej wymowy.

Tryb postępowania logopedycznego wdyslalii obejmuje:

• usprawnianie narządów artykulacyjnych;
• kształtowanie słuchu fonemowego iuwagi słuchowej;
• artykułowanie głosek wizolacji (wywołanie/korygowanie);
• artykułowanie głoski wpołączeniu zzapisem literowym;
• automatyzowanie artykulemu;
• wymowę głoski wsylabie (otwartej);
• wymowę głoski wwyrazach;
• wymowę głoski wwyrażeniach ikrótkich wypowiedziach;
• poprawną wymowę głoski wmowie spontanicznej.

POSTĘPOWANIE LOGOPEDYCZNE WDYSLALII

W literaturze przedmiotu podaje się różną liczbę etapów postępowania, tj.od dwu do pięciu, jednakże najbardziej praktyczny wydaje się trzy-etapowy tryb postępowania, obejmujący: etap przygotowawczy, etap kształtowania umiejętności inawyków poprawnego artykułowania, orazetap kształtowania poprawnej wymowy.

I ETAP - WSTĘPNY - PRZYGOTOWAWCZY

Podstawowym celem tego etapu jest szybkie nawiązanie kontaktu zdzieckiem iwłączenie go do aktywnego udziału wniwelowaniu (usuwaniu) wadliwej wymowy. Niezbędne staje się tu rozwiązanie szeregu zadań pedagogicznych, jak ispecjalnych logopedycznych.

Do ważniejszych ogólnopedagogicznych zadań należy zaliczyć kształtowanie udziecka właściwej postawy do zajęć. Wtym celu logopeda powinien wsposób partnerski pracować zdzieckiem, pozyskać jego zaufanie izaadaptować do warunków gabinetu logopedycznego, rozbudzić wnim zainteresowanie do zajęć ichęć aktywnego włączenia się do nich. Kontakt zdzieckiem powinien opierać się na układzie partnerskim, eliminującym postawę oficjalną, apodyktyczną inazbyt dyrektywną. Ważne na tym etapie staje się zadanie kształcenia spontanicznej aktywności iświadomego stosunku dziecka do zajęć. Dziecko powinno stopniowo poznać iopanować reguły zachowań podczas zajęć, nauczyć się wykonywać polecenia iinstrukcje logopedy, by aktywnie włączać się do komunikacji językowej. Do zadań etapu przygotowawczego należy także rozwijanie mimowolnej uwagi, bezpośredniej pamięci słownej, rozwijanie procesów myślowych, szczególnie analitycznych, porównawczych iwnioskowania. Natomiast do specjalnych logopedycznych zadań zalicza się nabycie umiejętności wyodrębniania irozróżniania fonemów orazkształtowanie umiejętności inawyków artykulacyjnych. Wzależności od rodzaju dyslalii zadania te mogą być rozwiązywane równolegle lubstopniowo iodrębnie. Wprzypadku zniekształceń artykulacyjnych (fonematycznych lubfonetycznych), kiedy nie występuje zaburzenie percepcji, można postępować równolegle. Kształtowanie umiejętności recepcyjnych może być sprowadzone do rozwijania świadomej analizy dźwiękowej ikontroli własnej wymowy. Wprzypadku dyslalii akustyczno-fonematycznej główne zadanie sprowadza się do tego, aby nauczyć dzieci rozróżniać iwyodrębniać fonemy na podstawie funkcji zachowawczych. Bez tej umiejętności nie można znimi realizować poprawnej wymowy głosek.

Uzyskanie poprawnej artykulacji głoski zależy od zdolności jej usłyszenia, ponieważ regulatorem standardowego jej używania jest słuch fonemowy. Wprzypadku zaś dyslalii złożonych, zwielorakimi objawami, pracę nad kształceniem zdolności recepcyjnych należy rozpoczynać od kształtowania bazy artykulacyjnej. Jednak wprzypadku zaawansowanego zaburzenia fonemowej percepcji należy ją niwelować również wtrakcie nabywania umiejętności artykulacyjnych. Kształtowanie percepcji fonemowej uzależnione jest od rodzaju wady. Wjednym przypadku wymagana jest praca nastawiona na kształtowanie percepcji fonemowej idoskonalenie samokontroli słuchowej, winnym zaś, na kształtowanie percepcji fonemowej ioperacji analizy dźwiękowej, jeszcze winnym ograniczy się tylko do kształtowania słuchowej kontroli jako świadomego działania. Należy przy tym uwzględniać następujące założenie: nabycie umiejętności wyodrębniania irozróżniania głosek jako elementów znanych wymaga od dziecka zmiany nastawienia do własnej wymowy, stąd potrzeba zwrócenia jego uwagi na zewnętrzną stronę głosową, czego wcześniej nie robiło.

Wyjściowymi jednostkami mówienia powinny być wyrazy, ponieważ fonemy (głoski) istnieją tylko jako element wyrazu, zktórego są wydzielane wtrakcie analizy. Dopiero po ich opanowaniu można nimi operować jako samodzielnymi jednostkami, wskładach sylabowych orazwwymowie izolowanej. Operacje analizy dźwiękowej, na bazie których kształtuje się umiejętność inawyki świadomego rozpoznawania irozróżniania fonemów, należy prowadzić najpierw wwyrazach zprawidłowo wymawianymi przez dziecko głoskami. Gdy dziecko nauczy się rozpoznawać głoskę wwyrazie, określać jej miejsce wśród innych głosek, odróżniać ją od innych; można przechodzić do kolejnych rodzajów operacji utrwalających prawidłowe jej wymawianie.

Kojarzenie wymowy dziecka zwymową zgodną znormą językową można rozpoczynać na następnych zajęciach.

Kształtowanie zbioru artykulemów wprzypadku dyslalii funkcjonalnej odbywa się szybciej aniżeli przy dyslalii mechanicznej. Udziecka zdyslalią najczęściej nie ukształtowały się niektóre specyficzne dla mowy mimowolne ruchy narządów artykulacyjnych. Proces nabywania sprawności artykulacyjnych powinien być realizowany jako nieprzymusowy iuświadomiony, dziecko uczy się wnim odtwarzać ikontrolować poprawność wykonywanych ruchów. Najłatwiej można torealizować przed lustrem. Logopeda pokazuje dziecku przed lustrem prawidłową artykulację głoski, objaśnia, jakie ruchy należy wykonać, po czym je zachęca do naśladowania. Wrezultacie kilku prób dziecko powinno uzyskać pożądany efekt. Wprzypadku trudności logopeda pomaga dziecku wułożeniu narządów mowy za pomocą szpatułki lubsondy. Na kolejnych zajęciach można zaproponować dziecku wykonanie ruchów na ustne polecenie (bez lustra).

Artykulację można uznać za opanowaną, jeżeli jest wykonywana bezbłędnie ikiedy nie wymaga wzrokowej kontroli. Kształcenie zróżnicowanych ruchów narządów artykulacyjnych należy rozpoczynać od pierwszych spotkań zdzieckiem zuwagi na to, żena pierwsze efekty trzeba niekiedy czekać 3-6 tygodni, anieraz idłużej. Poinstruowani rodzice powinni codziennie kontynuować ćwiczenia wdomu.

II ETAP - KSZTAŁTOWANIE UMIEJĘTNOŚCI INAWYKÓW POPRAWNEGO ARTYKUŁOWANIA

Celem tego etapu jest ukształtowanie udziecka początkowych umiejętności prawidłowej wymowy głoski na specjalnie dobranym materiale językowym Od momentu pojawienia się głoski udziecka, tj.pierwszego poprawnego jej wypowiedzenia, do momentu włączenia jej do mowy spontanicznej upływa sporo czasu (30-45 dni).

Początkowo nowa głoska bywa używana równolegle zpoprzednią realizacją (jej brakiem, deformowaniem, substytuowaniem), przy tym poprzednia realizacja występuje częściej aniżeli nowo nabyta. Następnie nowa głoska zaczyna być używana częściej niż poprzednia realizacja; apo jakimś czasie wypiera ją zupełnie. Dopiero wtedy zaczyna się proces rozgraniczania nowej głoski od poprzedniej realizacji.

Wywołanie głoski lubdochodzenie do prawidłowego jej artykułowania osiąga się przez zastosowanie różnych sposobów technicznych, szczegółowo opisanych wspecjalistycznej literaturze, m.in.: Antos iIn., Chwatcew, Demelowa, Głogowski, Kaczmarek, Kania, Minczakiewicz, Sachajska, Seeman, iinni. Autorzy omawiają sposoby wywoływania głosek przez:

• naśladowanie (sposób imitatywny),
• z użyciem wspomagania mechanicznego,
• integrujący oba wymienione sposoby.

Naśladowanie - opiera się na świadomych próbach dziecka dojścia do artykulacji pozwalającej wypowiedzieć głoskę identycznie brzmiącą zusłyszaną od logopedy. Ćwiczenia rozpoczyna się od onomatopeicznych wypowiedzi iprzechodzi stopniowo do powtarzania całych kompleksów dźwiękonaśladowczych. Obok wrażeń akustycznych wykorzystuje się tu wzmocnienia wzrokowe, dotykowe iczucie mięśniowe.

Mechaniczne zadziałanie na narządy artykulacji - tosposób wywoływania głoski przez logopedę przy użyciu specjalnych sond logopedycznych lubszpatułek. Logopeda prosi dziecko owypowiedzenie głoski, powtórzenie jej kilka razy, awczasie powtarzania - posługując się sondami - kilkakrotnie zmienia układ artykulacyjny danej głoski. Wrezultacie takich działań uzyskuje odmienne brzmienie głoski, np.wczasie wymawiania przez dziecko sylaby - logopeda za pomocą szpatułki lubsondy nieznacznie podnosi czubek języka do górnych dziąseł, wówczas słychać głoskę szumiącą, anie syczącą. Dziecko nie poszukuje samodzielnie najodpowiedniejszego ułożenia narządów artykulacyjnych, lecz podporządkowuje się oddziaływaniu logopedy. Po dłuższym treningu powinno już bez pomocy mechanicznej uzyskiwać niezbędne ułożenie narządów artykulacyjnych iprawidłowe brzmienie głoski.

Naśladowanie zmechanicznym oddziaływaniem, tosposób dochodzenia do prawidłowej artykulacji łączący naśladowanie ioddziaływania mechaniczne, przy czym pomoc mechaniczną logopeda stosuje jako uzupełnienie wspomagające, azasadniczą rolę odgrywa tu naśladowanie iobjaśnianie. Po objaśnieniu dziecku, co należy zrobić, aby wypowiedzieć potrzebną głoskę, prosimy dziecko ojej realizację. Gdy zauważymy, żedziecko nie potrafi skierować końca języka do górnych dziąseł, abrak tego ruchu zniekształca głoskę, wówczas pomagamy dziecku, podpierając jego język. Wten sposób uczestniczy ono aktywnie wprocesie terapii, lepiej rejestruje iodtwarza głoski. Ćwiczenia kończymy próbami artykulacyjnymi bez mechanicznej pomocy.

Automatyzowanie, podobnie jak utrwalanie nabytej umiejętności, prowadzimy według ogólnych zasad utrwalania nowego wzorca głoski. Proces automatyzacji wymowy głoski polega na treningu mówienia na specjalnie wybranych wyrazach (prostych pod względem budowy fonetycznej inie zawierających zniekształcanych głosek). Do treningu należy dobierać wyrazy, wktórych głoska znajduje się wnagłosie, śródgłosie iwygłosie. Najpierw należy utrwalić głoskę wnagłosie, następnie wwygłosie (jeśli głoska jest bezdźwięczna), ana końcu wśródgłosie (pozycja najtrudniejsza). Po utrwaleniu głoski wwyrazie oprostej sylabowej strukturze należy przechodzić do wymawiania głoski wwyrazach zawierających zestaw utrwalanej głoski ze spółgłoskami, które powinny być wcześniej ukształtowane iutrwalone wmowie dziecka.

Celem zautomatyzowania artykulacji głoski stosuje się metody: powtarzania odtwórczego isamodzielnego nazywania przedmiotów na obrazkach. Wskazane są zadania naprowadzające dziecko na poszukiwanie wyrazów zawierających utrwalaną głoskę. Wielce pomocna okazuje się tu praca nad analizą isyntezą dźwiękową. Do pracy nad automatyzacją zwykle włącza się jedną głoskę, awprzypadku dyslalii złożonej mogą być włączane dwie głoski, alepod jednym warunkiem, żesą artykulacyjnie odrębne (opozycyjne). Kiedy udziecka występuje zaburzenie opozycji głosek dźwięcznych ibezdźwięcznych, wtedy do procesu automatyzacji mogą być włączone jednocześnie wszystkie głoski dźwięczne. Alegdy dziecko napotyka trudności, towpierwszej kolejności należy utrwalać głoski dźwięczne frykatywne, anastępnie głoski bezdźwięczne.

III - ETAP KSZTAŁTOWANIE UMIEJĘTNOŚCI INAWYKÓW POPRAWNEJ WYMOWY

Celem tego etapu jest kształtowanie udzieci umiejętności inawyków bezbłędnego używania głosek we wszystkich sytuacjach językowego porozumiewania się. Wczasie zajęć należy przechodzić od wyrazów do tekstów, stosować różne formy irodzaje ćwiczeń słownych, wykorzystywać ćwiczenia twórcze, dobierać materiał bogaty wutrwalane głoski lubgłosek. Wpracy zdziećmi szkolnymi należy wykorzystywać ich umiejętność pisania iczytania.

Przypadki złożonych ipowikłanych dyslalii funkcjonalnych imechanicznych wymagają: dokładnego planowania zajęć, przemyślanego dozowania materiału do potrzeb imożliwości dziecka, określenia stopniowania trudności wopanowaniu głosek, atakże wyobrażenia otym, jakie głoski mogą być włączone do pracy jednocześnie, ajakie powinny być wprowadzane stopniowo.

Zasady organizacji pracy korekcyjnej orazszczegółowe techniki korekcji są omówione wwielu publikacjach logopedycznych.

Marzena Mieszkowicz - neurologopeda