poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Narzędzia diagnostyczne w praktyce logopedycznej

Pomoce » Narzędzia i diagnoza » Narzędzia diagnostyczne w praktyce logopedycznej

Diagnoza logopedyczna według G. Jastrzębowskiej, to „określony sposób postępowania badawczego, którego celem jest potwierdzenie bądź wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie ich tendencji rozwojowych na podstawie objawów, patogenezy i patomechanizmów.” Diagnoza logopedyczna nie stanowi aktu jednorazowego. Kształtuje się ona przez wielokrotny, dłuższy kontakt z dzieckiem, jak również z jego opiekunami oraz specjalistami innych dziedzin (ortodontą, laryngologiem, foniatrą, psychologiem, pedagogiem).

Prawidłowo postawiona diagnoza stanowi podstawę do opracowania odpowiedniego programu terapii logopedycznej.

Wiele narzędzi, środków i pomocy skonstruowanych do celów diagnostycznych znajduje również szerokie zastosowanie w procesie terapii. W niektórych przypadkach, np. gdy mamy do czynienia z zaburzeniami złożonymi, sprzężonymi, gdzie trudności komunikacyjne współwystępują z innymi zakłóceniami rozwoju, diagnozę prowadzi się w trakcie terapii. Plany terapii zarówno krótko- i długoterminowej, wymagają cyklicznej weryfikacji, aktualizacji i modyfikacji w zależności od potrzeb pacjenta. W tym również celu wykorzystujemy różnorodne narzędzia. Poniżej przedstawiam niektóre z nich.

Testy do badania mowy

Wykorzystywane w badaniach logopedycznych testy językowe można podzielić na:

1. przesiewowe (selekcyjne) - służą szybkiemu wyselekcjonowaniu dzieci z obniżoną - sprawnością językową;
2. zasadnicze - służą do ogólnego badania mowy i jej rozumienia;
3. sterowane - służą dokładnej ocenie poziomu i profilu rozwoju kompetencji lingwistycznej oraz kompetencji komunikacyjnej dzieci i młodzieży.

Korzystając z klasyfikacji zaproponowanej przez Komorowską (1984) - testy rozwoju mowy można podzielić w zależności od:

1. ocenianego podsystemu sprawności językowej na:
1. testy fonologiczne,
2. testy gramatyczne,
3. testy semantyczne (słownikowe);
2. badanej sprawności językowej na:
1. testy do badania rozumienia,
2. testy do badania mówienia,
3. testy do badania rozumienia i mówienia (test treściowy);
3. przedmiotu oceny na:
1. testy elementów języka,
2. testy globalne (integracyjne);
4. celu oceniania na:
1. testy biegłości,
2. testy osiągnięć,
3. testy diagnostyczne,
4. testy prognostyczne;
5. charakteru bodźców służących ocenie na:
1. testy foniczno-werbalne,
2. testy graficzno-werbalne,
3. testy graficzno-obrazkowe,
4. testy sytuacyjne.

Rodzaje badań logopedycznych

1. Badanie artykulacji - do oceny artykulacji (wymawiania poszczególnych głosek) służą kwestionariusze obrazkowe T. Bartkowskiej (1968), G. Demelowej (1994), D. Antos, G. Demel i I. Styczek (1978), A. Balejki (1992), J. E. Nowak (1993), E. Nintendel-Bujakowej (1978).

2. Badanie mowy (różnych jej aspektów) - kwestionariusz do ustalania zaburzeń mowy u dzieci (Kaczmarek 1955), Od obrazka do słowa (Rodak, Nawrocka, 1993), test obrazkowo-literowy do badania afazji (Szumska 1980), Sprawdź jak mówię (E. Steczko), Przesiewowy test logopedyczny (Tarkowski, 1992), kwestionariusze badań przesiewowych do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci 2-, 4- i 6-letnich (Emiluta-Rozya, Mierzejewska, 1995), kwestionariusz Cooperów do oceny jąkania (Chęciek, 1993), kwestionariusz niepłynności mówienia i logofobii (Tarnowski, 1992);

3. Badanie sprawności językowej - test sprawności językowej (Tarnowski, 1992) oraz inne testy opisywane w literaturze przedmiotu, lecz rzadko stosowane w praktyce.

4. Badanie słuchu fonematycznego. Celem badania jest określenie umiejętności różnicowania i identyfikacji głosek oraz dokonywania ich analizy i syntezy. Do badania słuchu fonematycznego stworzono wiele prób i testów. Badają, one słuch w trzech wymiarach, stąd obejmują:

   • różnicowanie słuchowe głosek o zbliżonych cechach artykulacyjnych i akustycznych: w izolacji, sylabach, wyrazach (paronimy)
   • analizę słuchową słów,
   • syntezę słuchową słów.

   Badając dzieci z wadami wymowy - bez względu na typ zaburzenia mowy należy zwrócić uwagę na to, czy dziecko potrafi odróżnić głoskę zastępowaną od głoski ją zastępującej (np. czy słyszy różnicę pomiędzy głoskami „r” -„l” w sytuacji, gdy zamiast „r” mówi „l”. W tym badaniu nie należy oczekiwać, aby dziecko umiało powtórzyć podany wzorzec, tylko, by zasygnalizowało fakt występowania różnic pomiędzy dźwiękami mowy.
   Do badania słuchu fonematycznego, fonemowego, fonetycznego, analizy i syntezy słuchowej, spostrzegawczości słuchowej służą próby i testy różnych autorów, m.in.: I. Styczek (1982), B. Roclawskiego (1994), Muszyńskiej i A. Żarczyńskiej (1976), M. Bogdanowicz i E. Haponiuk Chiński język, oraz Skala pomiaru percepcji słuchowej słów (Kostrzewski 1981).

5. Badanie kinestezji mowy. Kinestezja mowy jest to czucie ułożenia narządów mowy (napięcia mięśniowego) właściwego poszczególnym głoskom. Zdolność ta. wykształca się znacznie później niż zdolność słuchowego różnicowania głosek między sobą. Jej zaburzenia powodują niedostateczne wykształcenie się wzorców kinestetyczno-ruchowych głosek. Dziecko wie jak brzmi określony dźwięk, ale brakuje mu informacji o ruchach własnych narządów mowy i nie potrafi ich ułożyć tak, aby ten dźwięk powstał. Po wykluczeniu zaburzeń słuchu fonematycznego konieczne jest sprawdzenie kinestezji artykulacyjnej. Można do tego celu wykorzystać narzędzia do badania słuchu fonematycznego. Istotą tego badania - w odróżnieniu od badania słuchu fonematycznego - jest umiejętność powtórzenia przez pacjenta trudnych artykulacyjnie sylab i wyrazów oraz nazwania pokazanych obrazków.

6. Badanie płynności i prozodii mowy. Wielu zaburzeniom mowy towarzyszą zaburzenia rytmu, akcentu, intonacji (melodii) i mowy.
   Akcent - to wyróżnienie określonej sylaby w wyrazie lub wyrazu czy we frazie. W języku polskim akcent wyrazowy jest stały - na przedostatnią sylabę.
   Intonacja (melodia) mowy - to zmiany w wysokości tonu, czyli zmiany częstości drgań wiązadeł głosowych. O przebiegu intonacji informują nas znaki interpunkcyjne. im bardziej zróżnicowana jest intonacja tym mowa jest mniej monotonna i lepsze jest jej rozumienie. Przebieg intonacji zależy od treści wypowiedzi, od stopnia zaangażowania emocjonalnego. Intonację można badać za. pomocą odpowiednich urządzeń: tonów spektografu, oscylografu (badania foniatryczne).
   Rytm mowy - to powtarzanie sylaby, akcentowanej w pewnych odcinkach czasowych. Parametrami rytmu są intensywność i czas. Wymienione parametry bada się w gabinecie logopedycznym na podstawie próbki mowy spontanicznej.
   Płynność mówienia polega na swobodnym, czyli utrzymanym w odpowiednim tempie i rytmie, przechodzeniu od jednego elementu wypowiedzi do następnego. Płynność mowy ocenia się na podstawie informacji uzyskanych z wywiadu oraz obserwacji zachowań werbalnych. Podczas badania zwraca się uwagę na występowanie takich przejawów niepłynności, jak: powtarzanie sylab, wyrazów, głosek, przeciąganie głosek, pauzy, embolofrazje, wtrącenia w toku mowy, niemożność rozpoczęcia wypowiedzi (bloki).

7. Badanie emisji głosu. Głos ocenia się na podstawie obserwacji próbki mowy spontanicznej. Logopeda powinien zwrócić uwagę na to, czy pacjent w toku mowy ma nastawienie miękkie, czy głos jest niski, wysoki, ochrypły, czysty. Sprawdza się również technikę emisji głosu: czy pacjent szeroko otwiera usta, jakie jest napięcie języka, podniebienia, warg i szyi. Można to zrobić prosząc badanego o zaśpiewanie piosenki lub recytację wiersza. W przypadku wątpliwości, np. długo utrzymującej się u pacjenta chrypki, logopeda powinien skierować pacjenta do laryngologa lub foniatry.

8. Badanie funkcji połykowej. Wszelkie nieprawidłowości w tworzeniu się sposobu połykania (występowanie tzw. dysfunkcji połykania inaczej: infantylnego połykania) powodują deformacje zębowo-zgryzowe przyczyniają się do zaburzeń artykulacji. Przy prawidłowym połykaniu czubek języka opiera się o wałek dziąsłowy. W przypadku infantylnego połykania spoczywa on płasko na dnie jamy ustnej lub wsuwa się między zęby. Powoduje to deformacje zgryzu (zgryz otwarty) i uniemożliwia pionizację języka, co sprzyja powstawaniu wad artykulacyjnych.
   W celu zbadania funkcji połykowej prosi się pacjenta o przełknięcie podanego płynu i jednocześnie obserwuje się położenie języka i ruchy warg. Charakterystyczne jest to, że przy nieprawidłowym przełykaniu dziecko mocno zaciska wargi.

9. Badanie funkcji oddechowej. Prawidłowe fizjologiczne oddychanie odbywa przez nos. Przy mówieniu wdycha się powietrze nosem i ustami, a wydycha ustami. U dzieci (w spoczynku) często obserwuje się patologiczne oddychanie przez usta. Może ono być przyczyną wielu schorzeń (np. infekcji górnych dróg oddechowych), zaburzeń zgryzowych, hipotonii warg, dysfunkcji połykowej, a w konsekwencji może prowadzić do różnych wad wymowy. W badaniu należy zwrócić uwagę na to, czy dziecko ma nawyk oddychania nosem czy ustami; czy oddech jest równy, rytmiczny, harmonijny; ile trwa faza wdechu i wydechu.

10. Orientacyjne badanie słuchu. Polega ono na badaniu reakcji na bodźce dźwiękowe. U małego dziecka prawidłowy słuch stwierdza się, gdy wzrokiem poszukuje ono źródła dźwięku, zwraca się ku niemu tułowiem i głową - gdy występują reakcje słuchowo-ruchowe.
    U dzieci starszych stan słuchu określa się poprzez badanie możliwości rozumienia mowy i szeptu. Do orientacyjnego badania słuchu wykorzystuje się krótkie próby, tzw. badanie szeptem. Badanie to polega na powtarzaniu wyrazów i wypowiadanych przez badającego z różnych odległości.. Uniemożliwia się przy tym badanemu odczytywanie mowy z ruchów ust (ustawia się badanego bokiem lub badający zasłania usta kartką papieru. Za normalny słuch uznaje się stan, w którym szept jest słyszalny z odległości co najmniej 6 m (Styczek 1980).

11. Badanie pamięci słuchowej. Można ją badać w dwóch aspektach: werbalnym i niewerbalnym. Z punktu widzenia diagnozy logopedycznej istotne jest badanie pamięci słuchowej werbalnej. Styczek (1982) uważa, że jest to badanie pamięci wzorców słuchowych wyrazów; czyli pamięci ich długości, kolejności sylab, a także liczby głosek w sylabie. Pamięć słuchowa to zdolność zatrzymywnia w pamięci ciągów wyrazów, cyfr itp. Zdolność tę bada się prosząc osobę badaną o powtórzenie wcześniej wymienionego ciągu wyrazów, cyfr itp. Zakres pamięci świeżej ogranicza się do ciągu zbudowanego od 5 do 9 jednostek (zob. Kurcz Ida, 1978). Oznacza to, że człowiek, który nie ma problemu z pamięcią słuchową, po jednokrotnym podaniu wzorca powinien zapamiętać około 7 wyrazów.

12. Badanie praksji.
    Praksja - to zdolność wykonywania celowych ruchów (można mówić np. o praksji ręki. i o praksji oralnej). A. Prusiński (1983) proponuje przeprowadzenie badania praksji według następującego schematu:

    • badanie ruchów elementarnych (zaciskanie pięści, marszczenie czoła, klaskanie, wysuwanie języka),
    • badanie ruchów ekspresyjnych (przeczenie, oddawanie honorów wojskowych, gest pożegnania),
    • markowanie czynności (np. udawanie gry na fortepianie, wkręcania śruby),
    • naśladowanie ruchów wykonywanych przez badającego,
    • obserwacja złożonych czynności ruchowych (ubieranie, otwieranie drzwi, zapalanie zapałki),
    • rysowanie.

    Natomiast Matuszewski M.. oraz Styczek I. proponują następujący schemat badania praksji:

    • praksja statyczna, czyli umiejętność właściwego ułożenia kończyn. Badanemu poleca się naśladowanie ustawienia palców badającego (np. znaku V lub - praksji dynamicznej, czyli umiejętności wykonywania pewnych ciągów ruchowych, ruchów naprzemiennych lewej i prawej dłoni np. zaciśnięcie w pięść jednej dłoni z równoczesnym prostowaniem palców drugiej dłoni),
    • praksja konstrukcyjna, czyli. umiejętność odtwarzania ruchów z pamięci, np. zapięcie guzików, zawiązanie butów itp.,
    • praksja przestrzenna, czyli umiejętności naśladowania ruchów kończyn badającego, stojącego naprzeciwko.

13. Badanie gnozji.
    Gnozja - to zdolność rozpoznawania odbieranych bodźców na podstawie ich analizy i syntezy (np. gnozji wzrokowej, słuchowej i dotykowej). Badaniu gnozji powinno towarzyszyć badanie orientacji przestrzennej. Według M. Maruszewskiego (1978):

    • badanie gnozji wzrokowej polega na stwierdzeniu, czy badany rozpoznaje realne przedmioty i rysunki przedstawiające znane przedmioty codziennego użytku. Ważne jest ustalenie, czy pacjent potrafi rozróżnić ich barwy, kształty i wielkość;
    • badanie gnozji słuchowej polega na ustaleniu, czy pacjent potrafi skojarzyć charakterystyczne i znane dźwięki z towarzyszącymi im zjawiskami, przedmiotami i czynnościami (np. dzwonek budzika), czy potraci różnicować tony, rozpoznawać znane melodie,; odtwarzać rytmy;
    • badanie gnozji dotykowej ma na celu ustalenie, czy chory jest w stanie rozpoznać przedmioty poprzez wyczuwanie ich dłonią przy zamkniętych oczach; czy potrafi określić ich cechy (np. miękkość, gładkość itp.);
    • badanie orientacji przestrzennej wykonuje się w drodze prób polegających na ustaleniu, czy pacjent orientuje się w schemacie własnego ciała, czy potrafirozróżniać kierunki i strony. Na uwagę zasługuje tu m.in. tzw. próba, w której zadaniem badanego jest zaznaczenie na schemacie tarczy zegara oznaczających odpowiednie godziny. W przypadku dzieci do badania stosuje się różnorodne przedmioty i pomoce obrazkowe.

14. Orientacyjne badanie lateralizacji.
    Lateralizacja (stronność) - to czynnościowa przewaga jednej strony ciała związana z dominacją jednej z półkul mózgowych.
    Lateralizacja może być:

    • prawostronna,
    • lewostronna,
    • skrzyżowana,
    • nieustalona (słaba).

    W ocenie tej funkcji bierze się pod uwagę dane z wywiadu, obserwację zachowań ruchowych. Używa się również testów standaryzowanych. Szczególną uwagę zwraca się na ustalenie dominacji oka i ręki. W wywiadzie należy dopytać się o występowanie w rodzinie leworęczności bądź zjawiska skrzyżowanej lateralizacji. Obserwacja obejmuje przede wszystkim reakcje spontaniczne i odruchowe dziecka (np. sięganie po przedmiot), proste czynności wyuczone (np. trzymanie ołówka, kozłowanie piłki oraz czynności złożone (np. krojenie nożem, podlewanie kwiatów). We wszystkich tych czynnościach zwraca się uwagę na to, która ręka lub noga jest dominująca, a także ocenia się siłę dominacji (o sile świadczy to, że większość lub wszystkie czynności wykonuje tą sarną ręką lub nogą. Dominację ustala się w próbach typu: poskocz na jednej nodze, kopnij nogą piłkę, itp. O dominacji oka świadczy ilość wyborów oka tzw. silniejszego. Dominację można zbadać podczas wykonywania przez pacjenta czynności, którą trzeba wykonać tylko jednym okiem, np. patrzenie na wskazany przedmiot przez dziurkę od klucza, zaglądanie do butelki lub pojemnika z wąskim otworem, itd.

W praktyce stosowane są różne próby wystandaryzowane do badania lateralizacji. Na uwagę zasługują próby M. Bogdanowicz oraz M. Sovaka.

Oprócz opisanych narzędzi diagnostycznych w terapii logopedycznej stosuje się także odpowiednio wspomagające środki i pomoce. Przez środki stosowane w trakcie postępowania diagnostycznego i w terapii logopedycznej należy rozumieć wszelkie urządzenia techniczne, które mogą być wykorzystywane przez logopedę, np. komputer, magnetofon, magnetowid, echokorektor, analizator mowy, indykatory mowy, audiometry, aparaty słuchowe, instrumentarium logopedyczne, lustro, instrumenty muzyczne, itd.

Do pomocy logopedycznych zalicza się:

• pomoce językowe (logopedyczne zbiory wyrazów i zdań, opowiadania, teksty piosenek, wiersze, zagadki, anegdoty, gry dydaktyczne itp.);
• pomoce obrazkowe: kwestionariusze i zestawy obrazkowe, gry, historyjki, plansze, itp.;
• schematy gier językowych,
• schematy głosek, rentgenogramy, labiogramy.

Opracowanie: Marzena Mieszkowicz