poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Podstawowe badania logopedyczne

Pomoce » Narzędzia i diagnoza » Podstawowe badania logopedyczne

Badania podstawowe to badanie mowy (mówienia i rozumienia), czyli systemowej sprawności językowej, ocena językowej sprawności społecznej, sytuacyjnej i pragmatycznej, a także ocena umiejętności czytania i pisania.

Badanie nadawania mowy (mówienia)

Badanie czynności nadawania mowy (mówienia, zdolności ekspresyjnych). W czynnościach diagnostycznych nadawania mowy w zależności od problemu pacjenta stosuje się wybiórczo róże próby. Nie zawsze jest konieczność badania mowy zautomatyzowanej czy reproduktywnej, podobnie jak nie zawsze trzeba badać wszystkie aspekty mowy. Inne badania diagnostyczne wykonuje się w przypadku podejrzenia o afazję, a inne w dyslalii czy jąkaniu.

Złożony charakter czynności warunkujących prawidłowy przebieg procesu porozumiewania się powoduje też, że narzędzia badawcze mają różnorodną i nietypową postać (np. zestawów pytań, wyrazów, zdań wymagających uzupełnienia lub dokończenia, rozsypanek wyrazowych, obrazków, historyjek obrazkowych, itp.).

Badanie nadawania mowy w aspekcie:

• fonetycznym,
• leksykalnym,
• gramatycznym,
• ekspresyjnym

Badanie nadawania mowy w aspekcie fonetycznym polega na ustaleniu zasobu dźwięków, czyli określeniu, w jaki sposób pacjent realizuje poszczególne głoski, czy są one wymawiane prawidłowo, zamieniane, opuszczane, zniekształcane, jak są wymawiane w różnych pozycjach w wyrazie (w nagłosie, śródgłosie i wygłosie) i w różnym sąsiedztwie fonetycznym. Oceny tej dokonuje się przy użyciu odpowiednich narzędzi diagnostycznych - kwestionariuszy do badania artykulacji.

Badanie to przebiega w następujący sposób:

• logopeda eksponuje zestaw obrazków, których nazwy zawierają w sobie sprawdzane głoski, a następnie prosi pacjenta o nazwanie tych obrazków;
• logopeda dokładnie notuje wypowiedzi (stosując zapis fonetyczny);
• logopeda ustala sposoby realizacji poszczególnych głosek i ocenia, czy wymowa jest zgodna z normą fonetyczną.

Do oceny artykulacji (wymawiania poszczególnych głosek) służą kwestionariusze obrazkowe T. Bartkowskiej (1968), G. Demelowej (1994), D. Antos, G. Demel i I. Styczek (1978), A. Balejki (1992), J. E. Nowak (1993), E. Nintendel-Bujakowej (1978).

Badanie nadawania mowy w aspekcie leksykalnym

Badanie to ma charakter orientacyjny, służy ustaleniu zasobu słownictwa czynnego pacjenta, tj. określeniu; czy ilość i jakość używanych przez niego słów jest zgodna z normą językową W tym celu można posłużyć się narzędziami diagnostycznymi stosowanymi w badaniu artykulacji oraz różnymi zestawami obrazków (np. Od obrazka do słowa, H. Rodak, D. Nawrocka lub własnych zestawów obrazków). Materiał badawczy musi być dostosowany do wieku i statusu pacjenta. Na wstępie badania logopeda w swobodnej rozmowie z pacjentem zdobywa ogólne rozeznanie na temat jego zasobu leksykalnego. Dokładniej słownictwo czynne można zbadać prosząc osobę badaną o nazywanie pokazywanych obrazków. W ocenie zasobu leksykalnego konieczne jest uwzględnienie umiejętności nazywania przedmiotów, obiektów i zjawisk (rzeczowników), czynności i procesów (czasowników), cech przedmiotów i zjawisk (przymiotników). Ocena polega na obliczeniu liczby prawidłowo użytych nazw i odniesieniu jej do stosownej normy.

Badanie nadawania mowy w aspekcie gramatycznym

Badanie to ma na celu ustalenie czy pacjent prawidłowo stosuje wszelkie reguły gramatyczne, czy potrafi budować logiczne zdania. Ze względu na fleksyjny charakter języka polskiego należy przez to rozumieć umiejętność prawidłowego używania końcówek deklinacyjnych i koniugacyjnych oraz przyrostków koniugacyjnych, czyli morfemów. To także umiejętność prawidłowego stosowania struktur zdaniowych, wiedza na temat roli wyrazów w zdaniu oraz związków i zależności pomiędzy zdaniami. Badanie to ogranicza się więc do sprawdzenia, w jaki sposób badany opanował umiejętność odmiany różnych części mowy, a także jaki jest poziom umiejętności budowania zdań złożonych i zadawania pytań. W celu zbadania tych zdolności, logopeda poleca pacjentowi układanie zdań z podanych wyrazów lub uzupełnianie tekstu przyimkami, spójnikami, przysłówkami. Właściwe użycie tych części mowy warunkuje logikę zdań, a umiejętności te można zbadać:

• stosując różne zadania (pytania, zgadywanki, uzupełnianki, zestawy obrazków i historyjki obrazkowe), uwzględniające odmianę rzeczowników przez przypadki, liczbę i rodzaj, czasowników przez osoby, czasy itd.. (np. Kwestionariusz obrazkowy; Rodak, Nawrocka 1993; Styczek 1980);
• słuchając wypowiedzi dziecka np. opowiadania wybranej historyjki obrazkowej;
• stosując badanie umiejętności zadawania pytań do ilustracji czy historyjki obrazkowej.

Badanie nadawania mowy w aspekcie ekspresyjnym dokonuje się w ten sposób, że na podstawie próbki mowy spontanicznej ocenia się jej prozodię (rytm, melodię, akcent), tempo i płynność mowy.

Do badania mowy (różnych jej aspektów) najczęściej stosowane są: kwestionariusz do ustalania zaburzeń mowy u dzieci (Kaczmarek 1955), Od obrazka do słowa (Rodak, Nawrocka, 1993), test obrazkowo-literowy do badania afazji (Szumska 1980), Sprawdź jak mówię (E. Steczko), Przesiewowy test logopedyczny (Tarkowski, 1992), kwestionariusze badań przesiewowych do wykrywania zaburzeń rozwoju mowy u dzieci 2-, 4- i 6-letnich (Emiluta-Rozya, Mierzejewska, 1995), kwestionariusz Cooperów do oceny jąkania (Chęciek, 1993), kwestionariusz niepłynności mówienia i logofobii (Tarnowski, 1992);

Do badania sprawności językowej dostępny jest Test Sprawności Językowej (Tarnowski, 1992) oraz inne testy opisywane w literaturze przedmiotu, ale stosunkowo rzadko stosowane są one w praktyce.

Do badania słuchu fonetycznego, fonemowego, analizy i syntezy słuchowej, spostrzegawczości słuchowej wykorzystuje się próby i testy I. Styczek (1982), B. Roclawskiego (1994), Muszyńskiej i A. Żarczyńskiej (1976), M. Bogdanowicz i E. Haponiuk Chiński język, oraz Skala pomiaru percepcji słuchowej słów (Kostrzewski 1981);

Ocena poziomu rozumienia mowy (odbioru mowy)

W trakcie badania poziomu rozumienia uwzględnia się kolejność pojawiania się odpowiednich części mowy w poszczególnych stadiach rozwoju mowy dziecka (pierwsze są rzeczowniki, następne czasowniki, przymiotniki, spójniki i inne).

W czynnościach diagnostycznych odbioru mowy (rozumienia, percepcji) na poziomie pojedynczych słów bada się zdolność rozumienia:

• rzeczowników - nazw przedmiotów i zjawisk. Badanie to przeprowadza się prezentując dziecku szereg obrazków, a następnie prosi się je o wskazanie jednego z wymienionych przez logopedę (np. pokaż; gdzie jest kot?);
• czasowników - nazw czynności. Logopeda pokazuje dziecku serię obrazków przedstawiających osoby wykonujące różne czynności. Następnie nazywa czynność, polecając, aby dziecko wskazało obrazek z osobą wykonującą tę czynność (np. na którym obrazku chłopiec pisze, leży, myje się, czyta, biegnie?);
• przymiotników - słów określających cechy przedmiotów i zjawisk. Prezentuje się dziecku obrazki przedstawiające ten-sam przedmiot, lecz różniący się tylko jednym elementem, np: wielkością;; kształtem; kolorem itp. Następnie prosi się je o wskazanie przedmiotów o określonych cechach (np. który klocek jest czerwony; który klocek jest duży?);
• liczebników - słów określających cechy ilościowe przedmiotów i zjawisk. Przed dzieckiem rozkłada się obrazki przedstawiające przedmioty w różnych ilościach. i prosi się o wskazanie obrazka z wymienioną liczbą przedmiotów (np. na którym obrazka są cztery koty?);
• przysłówków - słów określających stosunki czasowo-przestrzenne.

W celu przeprowadzenia badania niezbędne jest przygotowanie odpowiednio dobranego materiału obrazkowego i zbioru przedmiotów.

W czynnościach diagnostycznych odbioru mowy na poziomie prostych połączeń słownych (równoważników i zdań prostych) bada się zdolność rozumienia struktur gramatycznych, tj. rozumienia form fleksyjnych. Logopeda wypowiada zdania, bądź proste połączenia słowne, używając nieprawidłowych form fleksyjnych i pyta dziecko, czy wyraził się prawidłowo, a następnie prosi o wskazanie i poprawienie błędu;

W diagnozie odbioru mowy na poziomie zdań złożonych bada się zdolność rozumienia struktur składniowych. W tym celu można wykorzystać gotowe rozsypanki wyrazowe. Pacjent z podanych elementów na samodzielnie zbudować poprawne zdanie. Opanowanie tej umiejętności można też stwierdzić sprawdzając rozumienie pytań i poleceń.

Dla potrzeb praktyki logopedycznej dokonuje się następujących sprawdzianów:

• językowa sprawność społeczna (czyli umiejętność dostosowania wypowiedzi do poziomu i wieku odbiorcy) najogólniej można sprawdzić podając pacjentowi przykłady zachowań werbalnych w konkretnych sytuacjach i prosi o wybór właściwego (np. w sytuacji rozmowy z małym dzieckiem pytając o przejeżdżający samochód, czy odpowiemy: to jest auto, czy: to jest porsche);
• językowa sprawność sytuacyjna (polegającą na umiejętności dostosowania wypowiedzi do sytuacji komunikacyjnej) sprawdza się pytając pacjenta o zachowanie w konkretnej sytuacji (np. czy wchodząc do klasy powie: cześć stara; czy: dzień dobry pani);
• językowa sprawność pragmatyczna (czyli umiejętność osiągania celu założonego przez nadawcę wypowiedzi można ustalić pytając o to, jak należy się zachować w różnych sytuacjach życia codziennego; - kiedy pragnie się załatwić jakąś sprawę (czy np: wchodząc do apteki prosi się o warzywa, czy o lekarstwa?).

Ocena umiejętności pisania i czytania

Badanie ma na celu ustalenie poziomu opanowania tych umiejętności, uzależnionego od wieku pacjenta oraz od przebiegu i rodzaju zaburzeń jego rozwoju psychoruchowego. W ocenie pisania młodszych dzieci (I-III klasa) uwzględnia się opanowanie umiejętności: przepisywania, pisania z pamięci oraz pisania ze słuchu. A w przypadku starszych dzieci i osób dorosłych bada się: - umiejętność pisania ze słuchu, umiejętność samodzielnego pisania na dowolny temat (tzw. pisanie dowolne). W każdej próbie ocenia się: biegłość w pisaniu (stopień automatyzacji), jego tempo, poziom graficzny i dokonuje się wnikliwej analizy popełnionych błędów.

W ocenie czytania bierze się pod uwagę:

• poziom czytania głośnego, przy czym zwraca się uwagę na szybkość, intonację, akcent, tempo, wyrazistość, poprawność itp.; badanie to należy uzupełnić analizą jakościową, i ilościową popełnionych błędów;
• poziom czytania cichego ze zrozumieniem (zrozumienie tekstu ocenia się na podstawie odpowiedzi badanego na pytania dotyczące treści przeczytanego tekstu).

Oceny pisania i czytania dokonuje się przy wykorzystaniu dostępnych prób i testów (np. test Konopnickiego, próby Straburzyńskiej) lub na podstawie samodzielnie skonstruowanych narzędzi.

Metody oceny rozwoju mowy

W praktyce logopedycznej stosowane są różne metody oceny rozwoju mowy. Do podstawowych należą:

1. obserwacja,
2. wywiad,
3. próby niewystandaryzowane,
4. testy językowe.

Obserwacja pozostaje podstawową metodą diagnozy. Ciągle doskonalony jest zapis wypowiedzi dziecka i jego zachowania. W ostatnich latach wprowadzona została na szeroką skalę technika video-magnetofonowa. Pozwala ona dokładnie rejestrować zachowanie werbalne dziecka w różnych okresach rozwoju. językowego, dzięki czemu można prześledzić dynamikę tego rozwoju.

Wywiad stanowi ważne uzupełnienie obserwacji. Dotyczy on ważnych aspektów rozwoju mowy, a więc: pojawiania się pierwszych wyrazów, zdań, dłuższych wypowiedzi, typowych błędów językowych, jaskrawych wad wymowy, gotowości nawiązywania kontaktu emocjonalnego itp. Informacje na ten temat pochodzą najczęściej od rodziców. Zapamiętują oni łatwiej fakty świadczące o głębokim opóźnieniu rozwoju mowy. Subtelne odchylenia lub dysharmonie są mniej dokładnie rejestrowane.

Próby niewystandaryzowane mają najczęściej kształt „kart mowy dziecka” lub „kart rozwoju mowy dziecka”. Znaczna ich część przeznaczona jest do notowania informacji pochodzących z obserwacji i wywiadu. Pozostała część zawiera różne próby sprawności językowej, badające na przykład stan umysłowy dziecka, rozumienie wyrazów i zdań, poprawność gramatyczną itp. Próby te nie spełniają, niestety, podstawowych wymagań stawianych testom językowym.

Testy językowe spełniają więcej wymagań metodologicznych niż omówione wcześniej metody. Czerpią bowiem informacje z różnych teorii języka i jego rozwoju w ontogenezie,, głównie z teorii: behawioryzmu, psycholingwistyki i socjolingwistyki. Są one wystandaryzowane, obiektywne, znormalizowane, trafne i rzetelne. Wykorzystywane w badaniach logopedycznych testy językowe można podzielić na:

• przesiewowe (selekcyjne) - służą szybkiemu wyselekcjonowaniu dzieci z obniżoną sprawnością językową;
• zasadnicze - służą do ogólnego badania mowy i jej rozumienia;
• sterowane - służą dokładnej ocenie poziomu i profilu rozwoju kompetencji lingwistycznej oraz kompetencji komunikacyjnej dzieci i młodzieży.

Oprócz opisanych tu metod i narzędzi diagnostycznych, w terapii logopedycznej stosuje się także odpowiednio wspomagające środki i pomoce. Przez środki stosowane w trakcie postępowania diagnostycznego i w terapii logopedycznej należy rozumieć wszelkie urządzenia techniczne, które mogą być wykorzystywane przez logopedę, np. komputer, magnetofon, dyktafon, magnetowid, echokorektor, analizator mowy, indykatory mowy, audiometry, aparaty słuchowe, instrumentarium logopedyczne, lustro, instrumenty muzyczne, itd. Do pomocy zalicza się:

• językowe (logopedyczne zbiory wyrazów i zdań, opowiadania, teksty piosenek, wiersze, zagadki, anegdoty, gry dydaktyczne itp.);
• obrazkowe: kwestionariusze i zestawy obrazkowe, gry, historyjki, plansze, itp.;
• schematy gier językowych,
• schematy głosek (rentgenogramy, labiogramy, palatogramy).

Wiele narzędzi, środków i pomocy skonstruowanych do celów diagnostycznych znajduje również szerokie zastosowanie w procesie terapii. W niektórych przypadkach, np. gdy mamy do czynienia z zaburzeniami złożonymi, sprzężonymi, gdzie trudności komunikacyjne współwystępują z innymi zakłóceniami rozwoju, diagnozę prowadzi się w trakcie terapii, zaś plany terapii wymagają cyklicznej weryfikacji, aktualizacji i modyfikacji.

Opracowanie: Marzena Mieszkowicz