poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Rola nauczycieli i rodziców we wspomaganiu dzieci z wadami wymowy

Inne » Rola nauczycieli i rodziców we wspomaganiu dzieci z wadami wymowy

Mowa dziecka w istotny sposób wpływa na całokształt jego rozwoju i powodzenia szkolne. Bez wątpienia jest ona atutem w nawiązywaniu kontaktów społecznych, daje możliwość precyzyjnego formułowania myśli, pozwala na wyrażanie własnych sądów, uczuć i upodobań, stanowi ważne narzędzie informacji. Pod koniec wieku przedszkolnego dziecko powinno mieć dobrze opanowany język, przynajmniej w takim stopniu, by pozwolił na poprawne komunikowanie się z otoczeniem. Dziecko rozpoczynające naukę w szkole powinno dysponować określoną bazą sprawności i umiejętności, takich jak:

• dobrze opanowaną i utrwaloną artykulację wszystkich głosek języka;
• rozwinięty właściwie słuch fonetyczny (identyfikowanie i słuchowe różnicowanie usłyszanych dźwięków mowy);
• przyswojone podstawowe formy gramatyczne;
• odpowiedni zasób słownictwa czynnego i biernego;
• umiejętność poprawnego wyrażania swoich myśli w formie zdań.

Jednakże praktyka pokazuje, że znaczna grupa dzieci rozpoczynających naukę w szkole ma mniejsze lub większe niedobory w zakresie mowy, a zatem:

• niską sprawność narządów mowy (często: brak pionizacji języka i utrwalona tendencja do wysuwania języka pomiędzy zębami);
• niewłaściwy sposób oddychania;
• wadliwy zgryz;
• zaburzony słuch fonematyczny (często: mylenie głosek opozycyjnych dźwięczne-bezdźwięczne: p - b, k - g, f - w, itp.;
• zaburzenia analizy i syntezy słuchowej;
• słaba wyrazistość i zbyt szybkie tempo mowy (mowa niestaranna, mało zrozumiała), itd.

Konsekwencje wadliwej wymowy przejawiają się zarówno w sferze poznawczej jak i emocjonalnej, co dodatkowo utrudnia osiąganie sukcesów szkolnych.

Dzieci z wadami wymowy nader często źle wymawiają poznawane głoski, źle nazywają i piszą litery, miewają trudności w ich odczytywaniu. W miarę przyswajania przez dzieci nowych wiadomości, a co za tym idzie rozszerzania się słownictwa o coraz dłuższe i nieznane wyrazy, pojawiają się agramatyzmy, zniekształcenia i trudności z prawidłową budową zdań. Dzieci z zaburzoną analizą i syntezą słuchową przez długi czas literują w czasie czytania, mają trudności z łączeniem liter i głosek w wyrazy, a potem z przejściem do czytania sylabami i wyrazami. W czytaniu opuszczają, przestawiają lub dodają różne głoski i sylaby, zamieniają wyrazy o podobnym brzmieniu, powodując zniekształcenie ich treści. Gubią przy tym intonację i akcent. W rezultacie treść przestaje być zrozumiała i dla dziecka i dla słuchającego. Wyrazem tych trudności jest również niepoprawne pismo. Jako specyficzne błędy uznać należy: brak dobrej orientacji w posługiwaniu się dwuznakami (sz, cz, ch, rz), spółgłoskami miękkimi (j, ź, ć, dź), dźwięcznymi i bezdźwięcznymi, oraz zakończeniami wyrazów z końcówkami fonetycznymi -om, -ą, -on, -ł.

Warto w tym miejscu podkreślić, że wszystkie utrwalone, nie „leczone” wady oraz zaburzenia mowy mogą się pogłębiać, prowadzić do unikania kontaktów słownych, a w przyszłości do wybierania kierunków edukacji i zawodów niezgodnych z aspiracjami i możliwościami. Otóż młodszy wiek szkolny to wręcz alarmujący „dzwonek'” na reakcję rodziców oraz nauczycieli i pomoc wszędzie tam, gdzie potrzebna jest fachowa diagnoza i terapia logopedyczna.

Rodzice dość szybko przyzwyczajają się do tego jak wypowiada się ich dziecko i niekiedy sądzą, że wymowa jest zrozumiała, a więc poprawna. Spotykałam takich rodziców w swojej praktyce. Zdarza się również, że rodzice mają wadliwą wymowę, stąd ich dziecko w drodze naśladowania nauczyło się złych wzorców artykulacyjnych i do logopedy trafia dość późno, z utrwalonymi nawykami wadliwych artykulacji. Przed nauczycielem klas początkowych stoi zatem ważne zadanie wczesnego rozpoznania takich uczniów, konieczność uświadomienia problemu rodzicom, skontaktowania z logopedą lub niekiedy z ortodontą.

Ważne jest, by nauczyciel wspierał terapię zaplanowaną przez logopedę i stosował w swojej praktyce pedagogicznej działania usprawniające mowę, stosując właściwe ćwiczenia i zabawy. Nauczyciel powinien też posiadać odpowiednie cechy osobowe, które ułatwią mu pracę z uczniem z wadą wymowy. Jedną z najważniejszych jest wysoka sprawność mówienia, czyli:

• właściwa artykulacja i wyrazistość mowy;
• prawidłowy rytm i intonacja wypowiedzi;
• jasne, zrozumiałe wyrażanie myśli i podawanie nowych wiadomości; (posługiwanie się słownictwem dostosowanym do wieku uczniów, obrazowość wypowiedzi, itd.).

Ogromnym atutem jest umiejętność nawiązania kontaktów z dziećmi, humor, życzliwość, wyrozumiałość, umiejętność wczucia się w sytuację ucznia, takt i kultura osobista nauczyciela. Nauczyciel w klasach najmłodszych staje się osobą znaczącą dla dziecka, niekiedy zdobywa większe uznanie i autorytet od rodzica.

Podczas pogadanek, dialogu z uczniami nauczyciel powinien zwracać się do nich twarzą, aby umożliwiać obserwację prawidłowych układów artykulacyjnych głosek, mimikę twarzy. Uczniowie obserwując, naśladują prawidłowe wzory i zachowania komunikacyjne.

Istotnym problemem jest obiektywizm w ocenianiu uczniów z wadliwą wymową, ale przecież jest możliwość eliminacji oceny wyrażanej stopniem (cyfrą) i zastosowanie oceny opisowej postępów w nauce, co w przypadku dzieci z wadami mowy nie naraża ich na otrzymywanie negatywnych not, a tym samym redukuje strach przed nimi.

Jedną z ważniejszych ról nauczyciela jest ciągłe motywowanie uczniów do podejmowania aktywności werbalnej (słownej). W pracy z dzieckiem z wadliwą wymową na pewno korzystniejsza jest wypowiedź z ławki niż przy tablicy, zaś spontaniczne wypowiedzi takich uczniów nie powinny być przerywane czy nadmiernie poprawiane, korygowane pod względem poprawności. Warto taktownie powtarzać myśl dziecka, by inni uczniowie docenili jej walor. Nauczyciel musi być czujny, by dziecko z wadą wymowy nie było ośmieszane, przedrzeźniane, wyśmiewane przez innych, bowiem takie sytuacje mogą powodować wycofanie się ucznia z komunikacji i niechęć do podejmowania wysiłków nad poprawą wymowy. Nauczyciel powinien więc zapewnić dziecku poczucie bezpieczeństwa oraz stworzyć warunki do realizacji potrzeby uznania, akceptacji i sukcesów.

Dziecko z wadą wymowy nie jest inne od pozostałych uczniów, stąd powinniśmy uważać na zachowanie właściwych proporcji i umiaru we wszelkich działaniach. Nadmierna koncentracja uwagi na wadzie wymowy, na trudnościach takich uczniów może spowodować więcej szkody niż pożytku. Warto również pamiętać o dość częstym pochwaleniu dziecka za podejmowany wysiłek i próby poprawnego wypowiadania się. Zastanówmy się przez chwilę, jak często używamy wobec naszych podopiecznych w swojej praktyce wychowawczej i dydaktycznej słowa dobrze, znakomicie, bardzo dobrze? Czy takie słowa to samo znaczą dla nas i dla naszego ucznia? Wydaje się oczywiste, że to określenia oceniające, które wyrażają naszą akceptację, stąd najczęściej definiujemy je jako wyrażenie pochwały skierowanej do dziecka. Mówimy „dobrze”, „świetnie” chcąc wyrazić zadowolenie po wykonaniu przez dziecko jakiegoś zadania (np. możliwie udana wypowiedź ucznia), lub wyrażając akceptację przejawianego przez dziecko pożądanego zachowania (nie udała się poprawna wypowiedź, ale uczeń się bardzo starał). Nikogo nie trzeba przekonywać, ile znaczy nawet niewielka pochwała dla każdego człowieka, a szczególnie dla dziecka. Komunikat wyrażający akceptację i uznanie, by mógł rzeczywiście stanowić nagrodę, musi być zgodny w swej treści werbalnej (słownej) i emocjonalnej. Jak słusznie zauważa Elliot Aronson w nagrodzonej przez Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne książce „Człowiek - istota społeczna”, nawet niewielka zmiana kontekstu społecznego, w którym jest podawana nagroda, może zmienić nagrodę w karę. Wyrażona słowem akceptacja to najczęściej stosowany w praktyce wychowawczej rodzaj pozytywnego wzmocnienia i wsparcia emocjonalnego.

Jednak jest niezmiernie ważne, by była ona czymś więcej niż tylko tą samą frazą powtarzaną w podobnej formie w wielu różnych sytuacjach, bowiem straci swoją wzmacniającą moc i przestanie przekazywać jakąkolwiek informację mogącą modyfikować w pożądanym kierunku zachowanie dziecka. Warto też podkreślić, że ocena zachowania wyrażana przez osoby znaczące w środowisku społecznym dziecka ma istotny wpływ nie tylko na doraźne samopoczucie dziecka, ale jest też ważnym czynnikiem kształtowania obrazu samego siebie u dziecka. Struktura ja ma bowiem dwa wymiary: wiedza o sobie oraz samoocena. Informacje przekazywane dziecku przez jego otoczenie społeczne, a mówiąc ściślej - wzajemna interakcja między tymi składnikami - są podstawą kształtowania struktury ja.

Pochwał, wyrazów i zwrotów będących odpowiednikiem uznania, aprobaty można udzielać na różne sposoby. Oto 100 takich przykładów:

1. To rzeczywiście wspaniałe.
2. Podoba mi się sposób, w jaki pracujesz.
3. Znacznie lepiej.
4. Cudownie! Masz u mnie wielkiego „plusa”.
5. Taka praca bardzo mnie cieszy.
6. Rzeczywiście, dałeś z siebie wszystko.
7. Fantastycznie!
8. Jestem dumny ze sposobu, w jaki dziś pracujesz.
9. Właśnie, tak! Spisałaś się na medal.
10. Kapitalnie, radzisz sobie coraz lepiej.
11. Wygląda na to, że to będzie wspaniałe.
12. Dziękuję za twoją pracę.
13. Jestem ci wdzięczny za twoją pomoc.
14. To bardzo interesujące.
15. Wygląda na to, że włożyłeś w to dużo pracy.
16. Tak! To jest naprawdę wspaniałe.
17. Pracuj tak dalej, to dobra praca.
18. Poprawnie myślisz.
19. To wygląda znacznie lepiej.
20. Jesteś bardzo pomysłowa.
21. Tak! To właściwa wypowiedź.
22. Sprawiłeś mi wielką przyjemność.
23. Masz dzisiaj dobry dzień.
24. To jest piękne! Jestem z Ciebie zadowolona.
25. Pokazałeś dziś dobrą pracę. Gratuluję!
26. Teraz znalazłeś właściwe rozwiązanie.
27. Sprawiłeś, że wygląda to bardzo ładnie.
28. Dałeś z siebie wszystko.
29. To doskonałe.
30. Jesteś dziś wspaniały.
31. Jesteś najlepszy. Podziwiam twój wysiłek.
32. Brawo! To jest wspaniałe.
33. Ale jesteś świetny.
34. Tak trzymaj.
35. Rewelacja.
36. To jest fantastyczne.
37. Ale jesteś pomysłowa.
38. To bardzo dobra obserwacja.
39. Dziękuję ci bardzo.
40. To interesujący punkt widzenia.
41. Wszyscy pracowaliście bardzo dzielnie.
42. Gratuluję! Miałeś rację.
43. To przyjemność uczyć, kiedy pracujesz w ten sposób.
44. Mama i tata będą dumni, kiedy zobaczą twoją pracę.
45. Jesteś bardzo uważny.
46. Pięknie!
47. Dobrze ci idzie.
48. Och! Jak cudownie.
49. Super. Znakomicie! Udało się!
50. Co za piękna praca.
51. Jesteś bardzo pracowita i wytrwała.
52. Jak to miło, ale niespodziankę mi zrobiłaś!
53. Masz interesujące pomysły.
54. Tak! To ty miałeś rację.
55. Jestem z ciebie dumny.
56. Dziękuję ci za to, że tak ładnie to nazwałeś.
57. Dziękuję ci za to, że jesteś gotów do pracy.
58. Cieszę się, że coraz lepiej mówisz.
59. Tak! Teraz było znacznie lepiej.
60. Bardzo ładnie, może pokażemy to kolegom.
61. To znacznie lepiej niż oczekiwałem.
62. Dokładnie tak. Bardzo dobrze się spisałeś.
63. To jest wspaniały sposób.
64. Brawo! Jesteś sprytny.
65. Swoją pracą sprawiłeś mi ogromną przyjemność.
66. Teraz jestem z ciebie naprawdę zadowolony.
67. Brawo! Zasłużyłeś na uznanie.
68. Podoba mi się twoje zachowanie.
69. Wspaniale! Stanąłeś na wysokości zadania!
70. Twój pomysł był genialny.
71. Myślisz bardzo poprawnie.
72. Praca z tobą to prawdziwa przyjemność.
73. Sprawiłaś mi miłą niespodziankę.
74. To było bardzo miłe.
75. Czuję się szczęśliwy, gdy ty jesteś taki dzielny.
76. Brawo! Twoja praca jest wyjątkowa.
77. Twoje zachowanie może być wzorem.
78. Bardzo miło, że tak się starasz.
79. Sprawiłeś, że jestem szczęśliwy.
80. Byłaś perfekcyjna. Nic dodać, nic ująć.
81. Brawo! To najlepsze rozwiązanie, jakie widziałem.
82. Przerosłeś samego siebie.
83. Fantastycznie! Jesteś naprawdę sprytny.
84. Wiem, że stać cię na wiele, ale to jest szczególne.
85. Sprawiłeś mi wyjątkową radość.
86. Dziękuję! Było mi bardzo miło.
87. Brawo! To, co zrobiłeś, jest wyjątkowe.
88. Rzeczywiście pięknie.
89. Po prostu wspaniale.
90. Ależ ty potrafisz pracować.
91. Nadzwyczajnie.
92. Brawo, błysnąłeś kolego.
93. Masz rację, ja też bym tak to powiedziała.
94. Jesteś naprawdę dzielny w swych wysiłkach.
95. Jesteś wyjątkowa.
96. Byłaś błyskotliwa i bardzo zdolna.
97. Przerastasz moje oczekiwania.
98. Było świetnie.
99. Brawo! Jesteś bardzo wytrwały.
100. Wyjątkowo udana wypowiedź.

Spośród wielu rodzajów wzmocnień pozytywnych, jakie mamy do dyspozycji w oddziaływaniach wychowawczych, najczęściej jest stosowana właśnie aprobata słowna i pochwała. Czasami komunikat ten wspieramy gestem: bijemy brawo, przytakujemy głową w wyrazie akceptacji, kołyszemy głową na znak uznania, mimiką twarzy (uśmiechamy się, spoglądamy przyjaźnie). Jeśli więc jest odpowiednia okazja, by wyrazić aprobatę i pochwałę dziecku - zróbmy to dobrze, najlepiej jak potrafimy, by „dobrze” - oznaczało „dobrze”, by sposób pochwały był dostosowany do indywidualnych cech ucznia, do typu zadania które wykonał, rodzaju sytuacji, a więc uwzględniający specyfikę naszego kontaktu z danym dzieckiem i z poszanowaniem jego indywidualności.

Funkcjonowanie dziecka z wadą wymowy w sytuacjach społecznych, a głównie w sytuacjach zadaniowych wiąże się bardzo często z wyraźnym stanem napięcia, które towarzyszy jego wypowiedziom lub wystąpieniom przed kolegami. Pokonanie tych trudności to sytuacje, które dzięki skutecznemu i zakończonemu powodzeniem rozwiązaniu prowadzą do redukcji lub też całkowitego usunięcia stanu przykrego napięcia. Taka sytuacja (poczucie sukcesu) już sama w sobie jest w zasadzie formą wzmocnienia - dostarcza dziecku poczucie wewnętrznego zadowolenia, buduje poczucie wpływu na zdarzenia, kształtuje poczucie sprawstwa, że oto samo dziecko jest zdolne pokonać trudności. Daję to niewątpliwie satysfakcję dziecku, jego rodzicom i nauczycielom, którzy potrafią wykreować takie sytuacje.

Słowna aprobata jest rodzajem wzmocnienia pozytywnego, ale też i formą wsparcia emocjonalnego. Ma ona szczególne znaczenie, gdy dziecko funkcjonuje w trudnej sytuacji. Jak wynika z badań Heleny Sęk (1988), ludzie najczęściej oczekują tego właśnie rodzaju wsparcia, mimo iż jego przeciętna skuteczność jest mniejsza od wsparcia instrumentalnego i rzeczowego. Pozytywna rola wsparcia jest tym większa, im bardziej jest ono oczekiwane i trafne. Równie ważnym czynnikiem kształtującym i modyfikującym obraz własnej osoby i poczucie własnej wartości u dziecka jest doświadczanie przezeń spójności (bądź jej braku) między ocenami kierowanymi ku niemu z otoczenia, ze strony osób znaczących a samoocenami, formułowanymi przez nie w każdej sytuacji. W miarę rozwoju dziecko staje się coraz bardziej niezależne od owych zewnętrznych opinii. Stopniowo coraz mniej potrzebuje informacji zwrotnych, by właściwie sterować swoimi zachowaniami komunikacyjnymi. Na pewno pochwała i aprobata są ważnymi czynnikami sprzyjającymi kształtowaniu pozytywnego obrazu siebie, zaś pozytywna, adekwatna samoocena jest zasadniczym czynnikiem warunkującym prawidłowe przystosowanie emocjonalne dziecka, nawet wówczas, gdy długi jeszcze czas będzie ono obciążone wadliwą wymową.

Opracowanie - Marzena Mieszkowicz - neurologopeda