poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Opóźniony rozwój mowy czynnej

Wady wymowy » Rozpoznanie i korekcja » Opóźniony rozwój mowy czynnej

Zespół opóźnienia rozwoju mowy czynnej jest dość często spotykany. Wśród dzieci przedszkolnych występuje w około 3%. Nieznajomość tego zespołu objawów, a w szczególności sposobów postępowania leczniczo-rehabilitacyjnego, powoduje, iż dzieci te niewłaściwie traktowane narażone są na stresy psychiczne, co nierzadko kończy się występowaniem wtórnych zaburzeń, jak np. jąkania.

Zespół opóźnienia rozwoju mowy czynnej dotyczy zwykle dzieci w wieku 3 lub 4 lat, najczęściej chłopców (proporcja 3-1). Dziecko takie mówi bardzo mało albo wcale. O opóźnieniu świadczy też mała liczba używanych słów (ubogi słownik), zdań (mało zdań złożonych), nieprawidłowa gramatyka, przedłużający się okres swoistej mowy dziecięcej. Słyszy natomiast dobrze i doskonale rozumie polecenia słowne. Potrafi wymawiać w izolacji niemal wszystkie głoski mowy, nawet czasem w postaci sylab (onomatopeje), ale nie jest w stanie złożyć ich w słowa w należytym tempie. Poziom rozwoju umysłowego tych dzieci badany testami bezsłownymi (inne testy mogą dać nieprawidłowy, zaniżony wynik badania) najczęściej jest prawidłowy, zgodny z wiekiem.

Przyczyny opóźniające rozwój mowy

Dzieci mówiące z opóźnieniem, ale od razu poprawnie także wymagają oddziaływań profilaktycznych tj. ogólnego usprawniania narządów mowy oraz organizowania wielu sytuacji, które pobudzają mowę i myślenie. W takich przypadkach mamy do czynienia z tzw. prostym opóźnieniem mowy. Natomiast u dzieci, u których rozwój mowy jest opóźniony, wyraźnie czymś zakłócony albo gdy następuje o czasie, ale odbiega od normy fonetycznej - mamy do czynienia z zaburzeniem mowy. Jednakże do opóźnienia rozwoju mowy ani do wad wymowy nie zalicza się typowych cech mowy dziecięcej, która jest przejawem niedojrzałości form rozwojowych, ani też dość często występujących u dzieci regionalizmów (slumsu, gwar regionalnych, neologizmów dziecięcych, żargonu, błędów wymowy).

Nie należy też wymagać od dziecka wymawiania głosek tak jak się pisze, gdyż jest to niepoprawna, sztuczna, pretensjonalna wymowa.

Opóźnienia rozwoju mowy występują również bez jakichkolwiek wad wymowy. Można je zaobserwować u dziecka z dobrym rozwojem percepcji słuchowej i motoryki artykulacyjnej a wykazującym zahamowanie rozwoju mowy. Przyczyn takiego opóźnienia można doszukiwać się w niewłaściwych oddziaływaniach środowiskowych w postaci zaniedbań, stresów, złych wzorców, bądź negatywnych reakcji na pierwsze wypowiedzi dziecka. Wówczas dziecko zaczyna mówić późno, ale wszystkie dźwięki wymawia prawidłowo.

Opóźnienia rozwoju mowy to zakłócenia w nabywaniu przez dziecko sprawności językowych. Pojawiają się one zazwyczaj już w pierwszych etapach rozwoju mowy.

Opóźnienia te obserwuje się zarówno w globalnych jak i wybiórczych aspektach oraz etapach rozwoju mowy. Mogą one przejawiać się następująco:

Wymienione przejawy zakłóceń w nabywaniu przez dziecko sprawności językowych są charakterystyczne dla tzw. prostego opóźnienia rozwoju mowy i nie towarzyszą im żadne odstępstwa od normy oprócz odstępstw chronologicznych, tj. charakterystycznych dla wcześniejszego etapu rozwoju mowy. Dotyczy to dzieci, które wprawdzie zaczęły mówić z opóźnieniem, ale wymowa ich jest od razu prawidłowa pod względem fonologicznym. Oznacza to, że w opisanej grupie dzieci wymowa poszczególnych głosek nie nosi znamion patologicznych (nie odbiega od norm fonetycznych przyjętych w danym języku). W takich przypadkach prognozuje się, że dzieci te przy odpowiednich oddziaływaniach dydaktyczno-wyrównawczych z czasem wyrównają poziom swej mowy z rówieśnikami. W związku z czym opieka logopedyczna polegać powinna na czujnej obserwacji dziecka i oddziaływaniom profilaktycznym. Wskazane jest więc ogólne usprawnianie narządów artykulacyjnych jak również organizowanie sytuacji pobudzających rozwój mowy i myślenia. Znacznie poważniejsze przejawy zakłóceń w nabywaniu sprawności językowych obserwuje się u dzieci należących do dwu pozostałych grup nieprawidłowego rozwoju mowy.

Drugą grupę stanowią dzieci, które zaczęły wprawdzie mówić we właściwym czasie, ale wymowa ich była zbyt długo nieprawidłowa, zaś trzecią grupę stanowią dzieci, które zaczęły mówić z opóźnieniem i długo wymawiały różne dźwięki nieprawidłowo.

W obu przypadkach mamy do czynienia z zaburzeniami rozwoju mowy. Są to rozmaite (pierwotne lub wtórne) zaburzenia zachowania językowego u dzieci w okresie kształtowania i rozwoju mowy - występujące do 6-7 roku życia. W takich przypadkach mamy do czynienia ze zjawiskiem patologicznym polegającym na wadliwej realizacji fonemów odbiegających od przyjętych przez tradycję norm. Nie wystarczy tu uzmysłowienie dziecku różnicy pomiędzy jego wymową a wymową poprawną. Dany dźwięk należy wywołać, a następnie utrwalić przez specjalnie dobrane ćwiczenia.

Różnice dwu opisanych aspektów zakłóceń rozwoju mowy sprowadzają się głównie do odmiennych przyczyn, stąd zarówno opóźnienia rozwoju mowy jak i wady wymowy wymagają różnego sposobu postępowania. Między opóźnieniem rozwoju mowy (pierwsza grupa dzieci) a zaburzeniami rozwoju mowy (druga i trzecia grupa) zachodzą jednak dość złożone zależności. Wynika to stąd, że zaburzenia mowy mogą być jednym z objawów ogólnego opóźnienia rozwoju mowy oraz, że mogą występować niezależnie od opóźnienia rozwoju mowy. A zatem, w pierwszym przypadku dziecko zaczyna mówić późno i długo wadliwie wymawia różne dźwięki mowy. Wynika to z obniżonego u niego poziomu percepcji słuchowej uniemożliwiającego poprawne i zgodne z wiekiem różnicowanie dźwięków mowy. Utrudnia to nie tylko prawidłowe powtarzanie słów, ale również ich zrozumienie. W drugim zaś przypadku występująca u dziecka wada wymowy może być spowodowana wadliwą budową, np. szczęk, podniebienia, zębów, itp. U takiego dziecka obserwuje się wadliwą artykulację różnych głosek, mimo iż wcześnie zaczęło mówić, posiada bogaty słownik a jego wypowiedzi są poprawne pod względem gramatycznym.

Dobre rozumienie mowy stwarza sytuację, w której otoczenie domaga się od dziecka, żeby mówiło i nie zastanawia się, czy to jest możliwe. Często dzieci niemówiące lub mało mówiące oskarża się o lenistwo, nieuzasadnioną niechęć do mówienia i tym podobne niedorzeczności. Tymczasem dzieci te nie dlatego nie mówią, że nie chcą, ale dlatego, że nie mogą lub mają za sobą przykre doświadczenia z okresu, gdy podejmowały mówienie i spotykało się to z niezrozumieniem albo z krytyką otoczenia. A zatem warto wiedzieć, że sprawność mięśni artykulacyjnych, gardła, jamy ustnej, a przede wszystkim języka u dziecka w wieku 3 - 4 lat jest jeszcze niepełna. W wyniku niedojrzałości aparat artykulacyjny nie nadąża za potrzebami dobrze już rozwiniętego ośrodkowego układu nerwowego. Deficyty tego rodzaju wcale nie są takie rzadkie i dotyczą nie tylko aparatu mięśniowego. Niekiedy niedojrzałość taka dotyka słuchu albo wzroku lub pewnych okolic mózgu. Niemożność opanowania niektórych czynności, zdawałoby się bardzo prostych, często wynika właśnie z opóźnień mielinizacyjnych w pewnych szczególnych rejonach organizmu. Dlatego też umiejętność rozpoznawania owych deficytów i zastosowania odpowiednich doń ćwiczeń są nieodzowne, by w końcu zapewnić dziecku harmonijny rozwój.

W ujęciu lingwistycznym (uwzględniając objawy) opóźniony rozwój mowy przejawia się na płaszczyźnie 4 poziomów języka:

W tym ujęciu przejawy opóźnionego rozwoju mowy to ograniczenie zasobu dźwięków przejawiające się w następujący sposób:

• większość głosek zastępowana jest przez „t” oraz „a”;
• samogłoski „e” oraz „o” są zastępowane przez „a” (np. Ela - Ala, Ola - Ala);
• spółgłoski dźwięczne są zastępowane przez ich bezdźwięczne odpowiedniki, np. b - p, d - t, bułka - „półka”, dom - „tom”;
• do 6 r. ż. może wystąpić ograniczony zasób spółgłosek miękkich, np. ś, ź, ć, dź, ń;
• k, g mogą być zastępowane przez t, d lub opuszczane, np. kot - „tot”, kot - „ot”;
• spółgłoski dentalizowane mogą być zastępowane przez „t” lub „d”, np. sanki - „tanki”, zapałki - „dapałki”, cebula - „tebula”);
• ujednolicenie realizacji 3 szeregów głosek dentalizowanych poprzez realizowanie tylko jednego z nich, np. ś, ź, ć, dź: szafa - śafa, żaba - źaba, czekolada - ćekolada, dżungla - dźungla, sałata - śałata, zapałki - źapałki, cebula - ćebula;
• głoska „ch” może być zastępowana przez „f” lub „k”, np. chleb - kleb, chleb - fleb;
• głoska „f” może być zastępowana „h”, np. fotel - hotel;
• głoska „r” przez „l” lub „j”, np. ryba - lyba, ryba - jyba;
• głoska „l” przez „j”, np. lalka - jajka;
• głoska „ł” przez „w”, np. łapa - wapa;
• głoska „w” przez „ł” lub „h”, np. wata - łata, wata - hata;
• niekiedy wszystkie spółgłoski są opuszczane, a mowa opiera się głównie na samogłoskach, np. ocean - oea;

Jak z powyższego wynika, rozwój artykulacji u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy czynnej nie jest prawidłowo realizowany. Dzieci te, nawet gdy zaczną już mówić, długo wymawiają niektóre głoski nieprawidłowo. Mamy wówczas do czynienia nie z opóźnieniem rozwoju mowy lecz z opóźnieniem rozwoju artykulacji.

Zniekształcanie fonetycznej budowy wyrazów u dzieci z opóźnionym rozwojem mowy polega na opuszczaniu lub przestawianiu głosek lub sylab w wyrazie. Zaburzeniu temu towarzyszą następujące zjawiska językowe:

• metatezy, czyli przestawki głoskowe lub sylabowe np. krokodyl - korkodyl, ławka - wałka;
• elizje - opuszczanie głosek w nagłosie, śródgłosie i wygłosie np. lampa - lama, lampa - lapa, kot - ot, kot - ko;
• opuszczanie sylab początkowych, np. kanapa - napa;
• zmniejszanie ilości sylab w wyrazie, np. baloniki - baloki;
• redukcje grup spółgłoskowych, np. szczotka - śotka;
• częściowe lub całkowite ujednolicenie różnych grup spółgłoskowych;
• wymawianie przez dziecko pewnych głosek w wyrazach, których nie potrafi ono wypowiedzieć w izolacji i w sylabach (np. dziecko wypowiada głoskę „k” w słowie kura, ale nie potrafi jej wypowiedzieć w izolacji (pojedynczo, osobno) oraz w sylabach np. ko).

Ponadto występują takie zjawiska językowe jak:

• kontaminacje czyli tworzenie nowych wyrazów ze skrzyżowania dwóch różnych wyrazów (np. dlaczego + czemu = „dlaczemu”);
• reduplikacje (powtórzenia) sylab końcowych i akcentowanych (kaczka - „kaka”);
• asymilacje (upodobnienia), np. babka - „papka”, król - „krór”;
• augmentatywa, czyli specyficzne zgrubienia wyrazów, np. jabłko - „jabucho”, placek - „plakol”, łyżka - „łyga”, łóżko - „łócho”;
• sylaby początkowe w znaczeniu całego wyrazu, np. kaczka - ka;
• zniekształcanie wyrazów - neologizmy dziecięce, tzw. nowotwory językowe, np.: siekiera - rąbak, żelazko - prasowalnik, budowniczy - budownik;
• „bałagan fonetyczny”, czyli nieregularność substytuowania głosek;
• „rozmywanie głosek”, czyli brak wyrazistości artykulacyjnej dźwięku;
• agramatyzm;
• zubożenie kategorii wypowiedzi zdaniowej - dziecko używa równoważników zdań lub zdań prostych.

Innym niekorzystnym następstwem opóźnionego rozwoju mowy są trudności w nauce czytania i pisania. W tym względzie zaburzenie dotyczy głębszych struktur, a nie tylko mięśni artykulacyjnych.

Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy najczęściej mają słabą pamięć słuchową, wykazują trudności w samodzielnym opowiadaniu uwzględniającym kolejność wydarzeń oraz identyfikowaniu związków przyczynowo-skutkowych. Przejawiają trudności z nauką wierszy. Przy powtarzaniu zdań i krótkich wierszy zaburzeniu ulega szyk wyrazów w zdaniu i ich formy gramatyczne. Występują również problemy z podziałem zdania na wyrazy oraz problemy z głoskowaniem. To właśnie kłopoty ze słuchowym rozróżnianiem szybko po sobie następujących dźwięków są przyczyną zaburzeń w czytaniu i pisaniu. Zanim bowiem dziecko będzie mogło coś przeczytać lub napisać, najpierw musimy je nauczyć przeprowadzania podziału poszczególnych słów na mniejsze struktury - głoski. Warunkiem opanowania tej umiejętności jest dobry słuch analityczny.

Zarówno opóźnienie rozwoju mowy jak i wadliwa wymowa powinna być przedmiotem szczególnej troski zespołu specjalistów: lekarza foniatry (ocenia stanu narządów mowy i słuchu fizycznego), logopedy (ocenia sprawność wymowy i słuch fonematyczny) oraz psychologa (ustala poziom rozwoju mowy na tle rozwoju psychomotorycznego).

Ocena poziomu rozwoju mowy opiera się na znajomości etapów rozwoju mowy oraz wymowy. Dotyczy również wszystkich składników mowy czyli:

• sposobu formułowania wypowiedzi słownych (monosylaby, pojedyncze wyrazy, zdania proste i złożone),
• struktur (agramatyzmy),
• płynności wypowiadania się,
• zasobu słów oraz poprawności wymowy (jakich głosek dziecko nie potrafi wymówić, jakie wymawia nieprawidłowo, a jakie głoski musi jeszcze utrwalić, zautomatyzować).

Często opóźnienie rozwoju mowy dziecka występuje wraz z opóźnieniem rozwoju myślenia słowno - pojęciowego. Obserwuje się je zarówno w ogólnym niedorozwoju psychomotorycznym (oligofrenii) jak również w nieharmonijnym rozwoju percepcyjno-motorycznym. Ale dziecko o nierównomiernym rozwoju różni się w sposób istotny od dziecka ogólnie niedorozwiniętego. W oligofrenii tempo rozwoju psychoruchowego jest poważnie zwolnione już od okresu niemowlęcego. Natomiast dzieci z częściowym opóźnieniem rozwoju mowy i myśleniem słowno-pojęciowym rozwijają się w okresie niemowlęcym prawidłowo. Dopiero pierwsze słowa oraz zdania zaczynają wymawiać z dużym opóźnieniem. Ponadto dzieci te wykazują prawidłowy, choć nieharmonijny poziom rozwoju intelektualnego, w związku z czym szybko uczą się naśladować czynności zaobserwowane w życiu codziennym, a ich zabawy tematyczne i konstrukcyjne wykazują duże bogactwo zróżnicowanych form. W okresie wczesnoszkolnym napotykają jednak na bardzo poważne trudności w nauce czytania i pisania, gdyż mają trudności z rozłożeniem usłyszanego zdania na wyrazy a wyrazu na głoski. Trudno jest im również przyporządkować poszczególnym dźwiękom odpowiadające im znaki graficzne. Nie potrafią także napisać pod dyktando nawet prostych słów. Trudności te spowodowane są przede wszystkim opóźnieniem rozwoju analizy i syntezy słuchowej oraz niskim poziomem abstrakcyjnego myślenia pozwalającego ująć litery jako znaki odtwarzające określone dźwięki. Dzieci te w wieku siedmiu lat mówią zazwyczaj pełnymi zdaniami, ale ich poziom myślenia słowno-pojęciowego jest wyraźnie niższy, stąd nie potrafią sprostać obowiązkom szkolnym. Jednakże dziecko z częściowym opóźnieniem rozwoju mowy i myślenia słowno-pojęciowego może w przeciwieństwie do dziecka ogólnie niedorozwiniętego nadrobić swoje braki, a zależy to w dużej mierze od warunków środowiskowych mniej lub bardziej sprzyjających rozwojowi mowy dziecka.

Opóźnieniom w rozwoju mowy oraz myślenia słowno-pojęciowego towarzyszyć mogą zaburzenia w kształtowaniu się stronności ciała czyli lateralizacji. Wówczas do trudności uprzednio omówionych dochodzą problemy związane z oburęcznością. Taki brak funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała nad drugą dodatkowo pogłębia omawiane wcześniej trudności w nauce czytania i pisania.

Opóźnienia rozwoju mowy to najmniej nasilone przejawy zakłóceń w nabywaniu przez dziecko sprawności językowych. W zależności od stopnia nasilenia mogą one występować wybiórczo jako proste opóźnienia rozwoju mowy. Wówczas stanowią najmniej nasilony przejaw tych zakłóceń. Mogą również towarzyszyć globalnym opóźnieniom rozwoju psychoruchowego dziecka. Wtedy są one pierwszym bardzo istotnym sygnałem występowania nieprawidłowości rozwojowych, co najczęściej obserwuje się w lżejszych przypadkach upośledzenia umysłowego. Mogą też współwystępować z parcjalnymi zakłóceniami rozwojowymi jak na przykład omawianymi wyżej opóźnieniami myślenia słowno-pojęciowego. Są one wówczas wyrazem parcjalnych zakłóceń rozwoju psychomotorycznego.

Choć wszystkie opisane dzieci wymagają troski, to w każdym przypadku konieczne jest zindywidualizowanie oddziaływań diagnostyczno-terapeutycznych. Istotne jest więc stwarzanie im życzliwej atmosfery towarzyszącej rozwojowi mowy, jak również zapewnienie prawidłowych wzorców mówienia, zaniechania mowy nader pieszczotliwej, nadmiernego używania zdrobnień, naśladowania języka dziecięcego. Dzieci z opóźnionym rozwojem mowy czynnej wymagają również podejmowania działań stymulujących rozwój mowy. W związku z czym należy zachęcać dziecko do mówienia. Stawiamy pytania, by udzielało odpowiedzi i słuchamy ich z uwagą oraz podtrzymujemy wypowiedzi. Brak odpowiedniej opieki bądź niewłaściwe reakcje ze strony otoczenia prowadzą najczęściej do wtórnych zaburzeń emocjonalnych, zakłócających prawidłowy rozwój osobowości dziecka. Często też wpływają na powstawanie takich negatywnych cech osobowości jak: nerwowość, agresywność, małomówność, podejrzliwość czy nieufność, które są również przyczyną powstawania wszelkiego rodzaju kompleksów.

Opracowanie - Marzena Mieszkowicz - neurologopeda

Literatura:

1. Zaleski T. - Opóźniony rozwój mowy, PZWL 1992 r.;
2. Żebrowska M.(red.) - Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Warszawa 1979 r.;
3. Jastrzębowska G. - Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej;
4. Bogdanowicz M. - Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym;
5. Rocławski B. - Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, Warszawa 1986 r., WSiP;
6. Demel G. - Elementy logopedii, Warszawa 1987 r., WSiP.