poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Przyczyny i rodzaje sygmatyzmu (seplenienia)

Wady wymowy » Rozpoznanie i korekcja » Przyczyny i rodzaje sygmatyzmu (seplenienia)

Sygmatyzm (łac. sigmatisimus; syn.: seplenienie albo szeplenienie) - to nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych, jednego, dwu lub wszystkich trzech szeregów (tj. s, z, c, dz; ś, ź, ć, dź; sz, ż, cz, dż). Zaburzona może być artykulacja jednej kilku lub nawet kilkunastu głosek.

Przyczyny sygmatyzmu

Do częstych przyczyn sygmatyzmu (seplenienia) należą:

• nieprawidłowa budowa narządów artykulacyjnych: języka (język jest zbyt duży, gruby, krótkie wędzidełko podjęzykowe),
• wady zgryzu, które powoduje brak dentalizacji (zgryz otwarty, protruzja - przodozgryz i retruzja - tyłozgryz) i inne anomalie zębowe,
• rozszczep podniebienia, który powoduje niedostateczne zamknięcie jamy nosowej przez podniebienie miękkie (seplenienie nosowe).
• niska sprawność narządów artykulacyjnych - mięśnie języka są zbyt słabo lub zbyt mocno napięte,
• upośledzenie słuchu w zakresie tonów wysokich, obniżenie słyszalności,
• przewlekłe, nawracające choroby górnych dróg oddechowych,
• naśladowanie nieprawidłowych wzorców otoczenia,
• zbyt długie karmienie dziecka smoczkiem.

Sposoby realizacji głosek

W sygmatyzmie można wyróżnić następujące sposoby realizacji dźwięków:

1. Deformacje (mówimy wtedy o sygmatyzmie właściwym), polegające na nieprawidłowej wymowie spółgłosek: zębowych (s, z, c, dz); dziąsłowych (sz, ż, cz, dż); palatalnych (ś, ź, ć, dź). Deformacje są wynikiem zmiany miejsca artykulacji głosek, co powoduje zniekształcenie ich brzmienia. W zależności od miejsca, w którym powstaje wadliwa artykulacja, można wyróżnić różne typy seplenienia, na przykład międzyzębowe, przyzębowe, boczne, wargowo - zębowe itd.
2. Substytucje (parasygmatyzm) - zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowo. Jest to zjawisko rozwojowe w okresie kształtowania i rozwoju mowy, jednakże gdy utrzymuje się dłużej, należy je uznać za patologię. Najczęściej:
• Spółgłoski: sz, ż, cz, dż (które najpóźniej pojawiają się w mowie dziecka) są zastępowane szeregiem łatwiejszym: s, z, c, dz;
• Oba szeregi: s, z, c, dz i sz, ż, cz, dż są zastępowane przez szereg: ś, ź, ć, dź;
• Zastępowane mogą też być spółgłoski dentalizowane szczelinowo: s, z, ś, ź, sz, ż przez zwarto - szczelinowe: c, dz, ć, dź, cz, dż;
• Spółgłoski dentalizowane dźwięczne mogą być zastępowane przez odpowiednie bezdźwięczne (np. koza- kosa; żyto - szyto itp.);
• Pewne głoski dentalizowane mogą być mylone przez z innymi, zazwyczaj z tymi, przez które były zastępowane we wcześniejszej fazie rozwoju mowy. Są to objawy sygmatyzmu fizjologicznego, rozwojowego.
3. Elizje (mogisygmmatyzm) - opuszczanie dźwięku. Głoski dentalizowane mogą być opuszczane bądź w ogóle nie realizowane. Podobnie jak w wypadku substytucji jest to zjawisko rozwojowe do pewnego momentu, gdy utrzymuje się dłużej, to należy je uznać za patologię rozwojową.

Rodzaje sygmatyzmu (seplenienia)

Seplenienie międzyzębowe (łac. sigmatisimus interdentalis; syn.: seplenienie interdentalne, seplenienie śródzębne, sygmatyzm międzyzębny). Wymowa interdentalna to najczęstsza forma, którą obserwuje się u dzieci w okresie wymiany uzębienia. Charakteryzuje się tym, że język znajduje się w linii środkowej lub z boku jamy ustnej wysuwa się między zęby. Jest spłaszczony, brak rowka i dlatego powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. Dolna szczęka jest mniej lub bardziej opuszczona, co powoduje brak dentalizacji. Brzmienie jest tępe podobne do angielskiego th. Obejmuje jeden lub kilka szeregów. W wymowie osób sepleniących międzyzębowa pozycja języka może pojawiać się również przy artykulacji innych głosek zębowych, takich jak: t, d, n ( łac. multiplex interdentalis).

Seplenienie międzyzębowe występuje w dwu formach jako: interdentalis, albo interlabialis - gdy język wysuwa się między wargi i powstaje dźwięk między „s” i „f”.

Niekiedy spotyka się:

Seplenienie międzyzębowe boczne, które charakteryzuje się tym, że brzeg języka jednostronnie wysuwa się pomiędzy zęby trzonowe (łac. interdentalis lateralis). Jest to boczna prawo- lub lewostronna wymowa głosek dentalizowanych. Korekta zaczyna się od głosek: sz, ż, cz, dż - żeby utrwalić utrzymanie języka u góry.

Seplenienie przyzębowe (łac. sigmatisimus addentalis; syn.: sygmatyzm przyzębny, sygmatyzm addentalny, seplenienie dozębne, seplenienie addentalne). Charakteryzuje się płaskim ułożeniem przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. nie tworzy się rowek i dlatego powietrze przechodzi szerokim strumieniem W efekcie brzmienie głosek jest przytępione, szmer powstający na krawędziach dolnych siekaczy jest osłabiony lub w ogóle się nie pojawia. Najczęstszą przyczyną seplenienia przyzębowego jest uwalenie nieprawidłowych wzorców. Korekta polega na podsunięciu języka od zębów.

Seplenienie wargowo-zębowe (łac. sigmatisimus labio - dentalis; syn.: sygmatyzm labio - dentalny, seplenienie labo - dentalne). Bardzo wąska szczelina tworzy się między dolna wargą a górnymi siekaczami lub między górna wargą a dolnymi siekaczami. Język nie bierze udziału w artykulacji (jest bierny). Wytworzony dźwięk jest podobny do ostro brzmiącego f . warga zbliżając się do zębów powoduje zniekształcenie głosek dentalizowanych, gdyż układ narządów artykulacyjnych charakterystyczny jest dla wymowy głosek: w , f . korekta tej wady wymaga wielu ćwiczeń i powtórzeń, gdyż jest bardzo trudno zlikwidować ten nawyk.

Seplenienie boczne (łac. sigmatisimus lateralis; syn.: sygmatyzm lateralny, seplenienie lateralne). Artykulacja polega na niesymetrycznym ułożeniu całego języka, szczelina nie tworzy się w lii środkowej, lecz z boku - przy kłach, zębach przed trzonowych lub trzonowych. Szczelina może być poprzedzona zwarciem. Wargi rozchylają się w miejscu przechodzenia powietrza. Prąd powietrza wydechowego nie jest więc emitowany w linii prostej, lecz z jednej (prawej lub lewej) strony bądź z obu stron i wydostaje się szerokim strumieniem, co bardzo zniekształca brzmienie głosek dentalizowanych. rozróżnia się seplenienie boczne: prawostronne (dexter), lewostronne (sinister), obustronne (bilateralis).

Można wyróżnić także seplenienie boczne:

• ze zwarciem przednim - język ułożony jest przy głosce l, a powietrze przechodzi bokiem oraz
• ze zwarciem tylnim - środek języka unosi się ku podniebieniu i zwiera się z nim z jednej lub z dwu stron.

Barwa głosek lateralnych w pewnym stopniu zależy od miejsca szczeliny, ich wielkości i występowania bądź też braku dentalizacji. W efekcie powstają dwie zasadnicze grupy spółgłosek bocznojęzykowych: ze zwarciem przednim i tylnim. Bocznie mogą też być wymawiane spółgłoski: t, d, n, a nawet r, lecz najczęściej szereg syczący. Nie może być jednak takiej sytuacji, w której szereg syczący: sz, ż, cz, dż artykuowany jest bocznie, a szereg: s, z, c, dz - nie. Spotyka się również sygmatyzm boczny międzyzębowy (łac. sigmatisimus lateralis interdentalis), który jest połączeniem objawów sygmatyzmu bocznego i międzyzębowego.

Seplenienie nosowe (łac. sigmstisimus nasalis; syn.: seplenienie nasalne, nasalizacja). w zależności od stopnia przechodzenia powietrz przez nos rozróżnia się seplenienie nosowe częściowe (łac. partialis) i całkowite (łac. totalis).

Przy seplenieniu nosowym częściowym układ języka jest prawidłowy, podniebienie miękkie nie jest zupełnie opuszczone, co powoduje, że w czasie artykulacji głosek dentalizowanych powietrze wydychane jednocześnie wydostaje się przez nos i usta. Brzmienie głosek dodatkowo zniekształca rezonans nosowy. Przy seplenieniu nosowym całkowitym układ języka jest nieprawidłowy, gdyż zwiera się on z podniebieniem. Powietrze wydychane wydostaje się do jamy nosowej szczeliną powstałą przez zbliżenie obsady języka do tylnej ściany gardła, wytwarzając nieprzyjemny poszum nosowy. Tak mogą być wymawiane wszystkie głoski dentalizowane lub niektóre z nich. Do przyczyn seplenienia nosowego należą:

• zaburzenie czynności podniebienia miękkiego;
• zmiany zapalne w jamie nosowej;
• hypertroficzne zapalenie śluzówki nosa, hypertrofia tylnych końców dolnych muszli (u dorosłych);
• zapalenie ucha środkowego (u dzieci).

Seplenienie krtaniowe (łac. sigmatisimus laryngealis; syn.: seplenienie laryngealne, sygmatyzm laryngealny). Głoski dentalizowane zastępowane są przez szmer wytwarzany w krtani (tzw. „zwarcie krtaniowe”). Pod naciskiem wydychanego powietrza głośnia zostaje rozsunięta i prąd powietrza, który się przez nią wydostaje, wytwarza szmer. Powstaje w przypadku rozszczepu podniebienia oraz wiotkości mięśni krtani i nagłośni.

Seplenienie świszczące (łac. sigmatisimus stridents; syn.: sygmatyzm stridensalny, seplenienie stridensalne). Cechuje je bardzo ostre brzmienie głosek dentalizowanych, które powoduje silny prąd powietrza powstały w wyniku utworzenia się głębokiego rowka wzdłuż lii środkowej języka. Taką wymowę można usłyszeć przy artykułowaniu głosek z dużą siłą lub u osób z anomaliami zębowymi, takimi jak diastremia i nieregularne ustawienie zębów. Powstające głoski dentalizowane charakteryzują się ostrym, świszczącym brzmieniem.

Seplenienie wargowe (łac. sigmatisimus labialis; syn.: sygmatyzm labialny). Szczelina tworzy się między wargami, a język pozostaje bierny. To występujące przejściowo zniekształcenie głosek dentalizowanych spowodowane jest niestałą umiejętnością wymowy lub chwiejnością stanów psychicznych.

Seplenienie podniebienne (łac. sigmatisimus pallatalis; syn.: seplenienie palatalne, seplenienie, mowa dziecinna, lalkanie, sygmatyzm palatalny). W wyniku zbliżenia czubka języka do podniebienia twardego powstaje trący, nieprzyjemny szmer. Najczęściej występuje przy zgryzie otwartym, przy prognacji (przodowaniu żuchwy) i palatalizacji. Wymowa głosek: sz, ż, cz, dż zbliżona jest do wymowy miękkich: ś, ź, ć, dź.

Sigmatisimus laterofleksus - ten rodzaj seplenienia polega na tym, że czubek języka przesuwa się w jedna stronę i prąd powietrza skierowany jest na wprost górnego kła (w prawą stronę). W efekcie powstaje brzmienie podobne do artykulacji między zębowej bocznej.

Sigmatisimus cacuminalis - język przyjmuje kształt wieży i przesuwa się do jamy ustnej, przez co baza artykulacyjna przesunięta jest całkowicie do tyłu.

Seplenienie przydechowe (łac. sigmatisimu aspirativen; syn.: sygmatyzm przydechowy). Wymowa głosek dentalizowanych przydechowa polega na tworzeniu dźwięków syczących w takiej formie, że przypominają „chuchający” szmer.

Seplenienie szumiące - szeplenienie (syn.: sygmatyzm szumiący, szeplenienie). Wymowa głosek dentalizowanych jest szmerowa i charcząca.

Seplenienie gardłowe (łac. sigmatisimus pharyngealis; syn.: sygmatyzm faryngealny). Głoski dentalizowane są wymawiane gardłowo w wyniku rozszczepów podniebienia i nieaktywnego podniebienia.

Inne zniekształcenia głosek dentalizowanych:
W wymowie dzieci dość często spotyka się dorsalną wymowę głosek sz, ż cz, dż - a nie koronalną. Czubek języka znajduje się wówczas przy dolnych siekaczach, a predorsum zbliża się do wałka dziąsłowego. Często spotykane są również takie formy seplenienia, które nie należą do dużych odchyleń w zakresie miejsca artykulacji, czy wielkości szczeliny - w tych przypadkach barwa głosu zniekształcona jest nieznacznie.

Opracowanie - Marzena Mieszkowicz - neurologopeda

Bibliografia:

1. Dłuska M. - Fonetyka polska. PWN, Warszawa - Kraków 1988 r.,
2. Gałkowski T., Jastrzębowska G. - Logopedia, Opole 1999 r.,
3. Jastrzębowska G., Pelc-Pękała O. - Metodyka ogólna diagnozy i terapii logopedycznej w: Logopedia red. Gałkowski T., Jastrzębowska G., Wydawnictwo Uniwersytet Opolski, Opole 1999 r.,
4. Ossowski R. - Z teorii i praktyki rehabilitacji, Wydawnictwo WSP, Bydgoszcz 1999 r..
5. Ziemski St. - Problemy dobrej diagnozy, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973 r.