poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Słuch fonematyczny (słuch „mowny”) jako zdolność rozróżniania dźwięków mowy

Wychowanie słuchowe » Słuch fonematyczny (słuch „mowny”) jako zdolność rozróżniania dźwięków mowy

Istota słuchu mownego - fonemowego i fonetycznego

Określenie słuch fonemowy (fonematyczny) wywodzi się od terminu fonem. Fonem jest nazwą całej klasy dźwięków, które mają ten sam zespół cech wyróżniających (dystynktywnych, np. dźwięczność) i pełnią tę samą funkcję w wyrazie. Słuch fonemowy jest specyficzną ludzką zdolnością do odbierania i identyfikowania pojedynczych fonemów w wyrazach, a w rezultacie do rozróżniania słów. Słuch fonematyczny pełni rolę autokontrolera wypowiedzi i dlatego jego sprawność pozwala mowie rozwinąć się w sposób prawidłowy.

Różnie bywa definiowany słuch fonematyczny w literaturze. Styczek I., określa słuch fonematyczny jako umiejętność rozróżniania najmniejszych elementów składowych wyrazów, czyli fonemów (np. „b” od „p”). Umiejętność ta zdaniem autorki umożliwia rozróżnianie wyrazów, które zbudowane są fonemów danego języka.

Według M. Klimkowskiego słuch fonematyczny jest psychofizyczną zdolnością do rozróżniania dźwięków mowy w oparciu o cechy fonetyczne języka. Nieróżnicowanie fonemów powoduje bardzo istotne zakłócenia w procesie komunikacji słownej, przede wszystkim są to zakłócenia w rozumieniu mowy. Wyższy poziom odbioru mowy stanowiący już akt intelektualny, jest zdaniem Klimkowskiego analizą i syntezą słuchową (wydzielanie wyrazów ze zdań, wydzielanie sylab z wyrazów oraz wydzielanie dźwięków z sylab i wyrazów).

Nieco odmienne stanowisko odnośnie definiowania słuchu fonematycznego przyjmują inni autorzy, rozumiejąc pod pojęciem słuchu fonematycznego umiejętność rozróżniania wyrazów oraz umiejętność analizy i syntezy słuchowej. Sachajska E. twierdzi, że w przypadku słuchu fonematycznego jednostką różnicującą jest fonem, ale odbiór mowy zależy zarówno, od zdolności różnicowania głosek opozycyjnych, jak i umiejętności dokonania analizy fonetycznej tekstu w celu wyodrębnienia jego części składowych (głosek - dźwiękowych odpowiedników fonemów) oraz możliwości syntezy słuchowej i dzięki niej rozumienia wypowiedzi. Zdaniem Przetacznikowej M., w czwartym kwartale życia zaczyna rozwijać się słuch fonematyczny, czyli specjalna wrażliwość słuchowa, co stwarza podstawy do naśladowniczego odtwarzania zarówno dźwięków mowy jak i całych wyrazów. Analiza i synteza dźwiękowa stanowi dalszy etap w rozwoju słuchu fonematycznego, rozwijający się pod wpływem nauki czytania i pisania.

Kania J. T. pod pojęciem słuchu fonematycznego rozumie umiejętność oceny bodźców akustycznych z punktu widzenia potrzeb komunikacji językowej, tj. umiejętność percepcyjną (wyodrębnianie oraz identyfikowanie) elementów fonetycznie relewantnych (istotnych), pomijania natomiast cech dla procesu porozumiewania się redundantnych (nieistotnych). Pojęcie „wyodrębniania” odnosi Kania do analizy i syntezy słuchowej, natomiast „identyfikowania” - do różnicowania dźwięków mowy.

Kaczmarek L. również uważa, że słuch mowny (fonematyczny albo lepiej fonematyczno - fonetyczny) jest zdolnością wyodrębniania i identyfikowania w wypowiedziach cudzych oraz własnych elementów fonologicznie relewantnych, zaś pomijania redundantnych.

Wyodrębnianie, jako czynność o charakterze liniowym, odnosi się do słuchowej analizy i syntezy wyrazu, a identyfikacja jest czynnością o charakterze paradygmatycznym, dotyczy różnicowania i utożsamiania oraz wymawiania poszczególnych dźwięków mowy.

Natomiast Chmielewska E. określa słuch fonematyczny jako umiejętność rozróżniania fonemów (dźwięków mowy ludzkiej), występujących w danym języku. Według autorki nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych. A zatem, jest to złożony proces analizy i syntezy dźwięków mowy.

Rocławski B. mówi z kolei, że słuch fonetyczny to zdolność odróżniania głosek, zjawisk prozodycznych (miejsca akcentu, tonacji zdaniowej).

Wobec powyższych poglądów, omawiając słuch fonematyczny i jego zaburzenia uwzględnić należy dwie najistotniejsze grupy zagadnień, tj. zdolność różnicowania dźwięków mowy (słuch fonemowy i fonetyczny), oraz zdolność do analizy i syntezy słuchowej, jako dalszy etap rozwoju słuchu fonematycznego dzieci.

Analiza fonemowa jest podstawową umiejętnością wykorzystywaną w nauce pisania, a synteza w nauce czytania. Z badań wynika, że umiejętność syntezy dzieci zdobywają wcześniej, bowiem synteza jest dla nich łatwiejsza. Analiza jest zależna od syntezy. A zatem, im lepiej jest ukształtowana synteza, tym mniej błędów w analizie. Jeśli dziecko nie osiągnie odpowiedniego stopnia umiejętności w analizie, to będzie miało sporo trudności w nauce.

Z badań Rocławskiego B. wynika, że synteza sylabowa stanowi pomost do analizy i syntezy fonemowej. Sylaby pojawiają się przed wyrazami w języku czynnym dziecka. Umiejętność dziecka w syntetyzowaniu wyrazów z sylab pojawia się już w końcu pierwszego roku życia. W drugim roku życia dziecko potrafi ono także uzupełnić brakującą sylabę końcową.

Umiejętność dokonywania analizy słuchowej zależy od następujących czynników:

• sposobu podawania wyrazu;
• pozycji głoski w wyrazie oraz od charakteru sylaby. Dzieci najłatwiej potrafią wyodrębnić: pierwszą samogłoskę w wyrazie, ostatnią spółgłoskę wyrazu, pierwszą spółgłoskę w sylabie nagłosowej, a także określić brakującą głoskę w wyrazie, ostatnią samogłoskę w wyrazie, samogłoskę w śródgłosie, spółgłoskę w grupie (za: Styczek I.);.
• charakteru głoski: dziecku łatwiej jest wydzielić głoskę, którą można przedłużyć, a więc samogłoskę, spółgłoskę sonorną i szczelinową niż zwarto-wybuchową.

Obok usprawniania motoryki narządów artykulacyjnych, ćwiczenia słuchu fonematycznego (fonemowego, fonetycznego) są ważnym elementem usprawniania językowego dziecka. Zdaniem niektórych autorów powinny one być prowadzone jednocześnie z ćwiczeniami motorycznymi, a zdaniem innych oddzielnie. Jedni twierdzą, że nie można wymówić głoski prawidłowo, gdy się jej nie słyszy prawidłowo. Inni mówią, że gdy w wyniku ćwiczeń artykulacyjnych uzyska się prawidłową wymowę, to po wielokrotnych powtórzeniach (proces utrwalania kinetyczno-kinestetyczny, uczenia się) dojdzie do utrwalenia nowej wymowy, zakodowanej w świadomości pacjenta jako poprawnej.

Zaburzenia słuchu fonematycznego

Odpowiednio wykształcony słuch fonematyczny umożliwia prawidłową wymowę, wychwytywanie różnic między słowami podobnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie, a w końcu dokonywanie analizy i syntezy słuchowej wyrazów, co stanowi podstawową czynność w nauce czytania i pisania. Za pomocą słuchu fonemowego, dziecko może wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, a zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników.

Zaburzenia słuchu fonematycznego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyną:

• wadliwej realizacji głosek (opuszcza, przestawia lub dodaje różne głoski, sylaby), powodującej trudności w czytaniu (uporczywe literowanie) i pisaniu ze słuchu dłuższych wyrazów, zniekształcanie wyrazów w dyktandzie (niekiedy dysleksja, dysgrafia);
• trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słow nych;
• trudności w zapamiętywaniu, powtarzaniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań;
• trudności w tworzeniu zdań i opowiadań, ubogiego zasobu słów, występowania agramatyzmów, prymitywnych, prostych zdań w opowiadaniu;
• trudności w pisowni wyrazów ze zmiękczeniami, kłopoty z różnicowaniem j - i, opuszczanie wyrazów, końcówek wyrazów, elizje nagłosowe i śródgłosowe, zamiana głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, syczących głosek na szumiące;
• trudności w zapamiętywaniu ciągów słownych, np. dni tygodnia, nazw miesięcy oraz treści wierszy i piosenek, a także trudności w nauce tabliczki mnożenia;
• trudności w zapamiętaniu, powtórzeniu trudnych wyrazów i dłuższych zdań;
• opóźnionego rozwoju mowy i wad wymowy. Dziecko dobrze słyszy słowa, lecz w ciągu mownym nie potrafi rozróżnić pojedynczych dźwięków, lub złożyć je w całość dźwiękową.
• trudności w różnicowaniu dźwięków mowy (głównie tych o podobnym brzmieniu) i określeniu ich położenia w wyrazie (na początku, na końcu, w środku);
• trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską np. t - d;
• problemów z dokonywaniem analizy sylabowej i głoskowej wyrazów;
• trudności w syntetyzowaniu (scalaniu) sylab i głosek w wyrazie;
• nieprawidłowego odczytywania znaczeń wyrazów, np. buty - budy, oraz wadliwej wymowy (zdarzyć się może np. buty - „puty”);
• problemów w pisaniu, zwłaszcza z dwuznakami, spółgłoskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi;
• trudności w nauce języka obcego.

Pomoce i narzędzia diagnostyczne

Istotą badania słuchu fonemowego jest stwierdzenie czy dziecko nie ma trudności w rozróżnianiu słów brzmiących podobnie a więc czy potrafi dokonać identyfikacji poszczególnych fonemów w wyrazie. Jest to bardzo ważne, gdyż zaburzenia tego typu prowadzą w konsekwencji do błędnie dokonywanej analizy i syntezy słuchowej, która jest podstawową czynnością w nauce czytania i pisania a także dalszego rozwoju artykulacji dziecka.

Pomocami używanymi w diagnozie, kształtowaniu i usprawnianiu słuchu fonematycznego jest program komputerowy SFONEM (patrz rozdział: Wykorzystanie komputera > Oprogramowanie); komplet kaset audio oferowany przez Gabinet „Demostenes” (patrz rozdział: Wykorzystanie komputera > Oprogramowanie), którego głównym celem jest automatyzacja wymowy głosek aktualnie ćwiczonych. Przydatnymi są też programy LOGO-STEMPEL 2 i KUBATONI (patrz rozdział: Pomoce > Instrumentarium) oraz pomoc graficzna domino logopedyczne (w postaci laminowanych kartoników z sylabami). Przygotowaniem do podjęcia ćwiczeń słuchu fonematycznego może być wykorzystanie w pierwszym etapie pracy loteryjek obrazkowo-dźwiękowych, np. „Dźwięki i głosy w poznawaniu otoczenia”, oraz kasety z żetonami i z ilustracjami o nazwie „Dźwięki i głosy wokół nas”.

Ćwiczenia funkcji słuchowych są mniej atrakcyjne dla dzieci, dlatego też terapeuta i nauczyciel powinni wprowadzać elementy zabawy mobilizującej uwagę dziecka i pobudzającej do działania: usprawnianie funkcji słuchowych odbywają się przede wszystkim na materiale dźwiękowym, dobrze jest, aby materiał dźwiękowy był wzbogacony o inne pomoce (np. zestawy obrazków). W ćwiczeniach słuchowych bardzo przydatne są dwa zestawy: Sygnały i Instrumenty muzyczne.

Sygnały - to zestaw do rozwijania percepcji słuchowej. Zestaw stanowi kaseta magnetofonowa oraz 9 plansz formatu A4 z odpowiednikami odgłosów z kasety. W zestawie rozwijającym wrażliwość słuchową, źródłem dźwięku jest: przyroda, muzyka, mowa ludzka, różne dźwięki stworzone przez człowieka. Zadaniem dzieci jest: rozpoznanie dźwięków, różnicowanie odgłosów z otoczenia i głosów nagranych na taśmie magnetofonowej.

Celem ćwiczeń jest: usprawnienie koncentracji uwagi na bodźcach słuchowych, lokalizowanie dźwięków rozwijanie pamięci słuchowej, rozwijanie analizy i syntezy słuchowej, rozwijanie koordynacji słuchowo-ruchowej i słuchowo-wzrokowej, wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa poprzez poznawanie dźwięków i odbieranie ich jako zrozumiałe i znane.

Instrumenty muzyczne - to zestaw do rozwijania percepcji słuchowej składający się z kasety magnetofonowej oraz 8 plansz formatu A4 z instrumentami. Celem ćwiczeń jest rozwój wrażliwości słuchowej i doprowadzenie do umiejętności rozróżniania charakterystycznego brzmienia instrumentów oraz zaznajomienie się z linią melodyjną słuchanych dźwięków, tempem melodii i wysokością poszczególnych dźwięków.

Opracowanie: Marzena Mieszkowicz - neurologopeda