poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

CLICKER - komputerowy program do porozumiewania się dla osób niemówiących

Oprogramowanie » CLICKER - komputerowy program do porozumiewania się dla osób niemówiących

Odkąd sukcesywnie pojawiają się w naszym kraju specjalistyczne programy komputerowe służące do rozwijania mowy i codziennego porozumiewania się dla osób niemówiących, jak np. oprogramowanie Boardmaker z bazą symboli PCS, czy Bliss for Windows ze znakami Blissa, jak również program Clicker umożliwiający korzystanie z bibliotek obu tych programów, zastosowanie komunikacji alternatywnej i wspomagającej powinno być łączone z pracą przy komputerze. Wyprodukowane i specjalnie ukierunkowane na użytkownika urządzenia do komunikowania się oparte są na technice komputerowej.

Coraz bardziej dostępne stają się również specjalistyczne urządzenia peryferyjne, takie jak: klawiatury, włączniki, trackballe, które umożliwiają osobom niepełnosprawnym ruchowo pełniejszy dostęp do komputera. Mimo, że zwykłe komputery dają możliwość używania ich podczas różnych działań, zdecydowaną ich wadą jako pomocy komunikacyjnych jest to, że osoba wykorzystująca je do porozumiewania się nie jest w stanie robić jednocześnie innych rzeczy. Komputery poprzez wielość różnych funkcji bardzo absorbują użytkownika. Ale są i pozytywne strony zastosowania pomocy nowej generacji. Otóż nie wymagają od nas słuchaczy aż tak wiele uwagi, jak prowadzenie rozmowy z wykorzystaniem zwykłych tablic komunikacyjnych (tzw. niskiej technologii). Ponadto sprawiają, że jako odbiorcy-słuchacze jesteśmy mniej spięci i mniej ingerujemy w sposób komunikowania się z osobą niemówiącą, przez co dajemy jej więcej swobody i samodzielności. Używanie pomocy wysokiej technologii daje nam więcej możliwości i czasu na obserwowanie zachowań niewerbalnych, takich jak wyraz twarzy i ciała bez utraty wątku rozmowy, co również ma wielkie znaczenie w akcie porozumiewania się.

Wszystko to niewątpliwie buduje optymizm, ale i uświadamia, że powinniśmy poczuć większą odpowiedzialność w doborze odpowiedniego dla danej osoby programu, tym bardziej, że wszystkie one wymagają ogromu pracy w poznaniu dostępnych i możliwych do wykorzystania opcji (funkcje programu), a i koszty zakupu programu nie są małe.

Komunikowanie się za pomocą urządzeń pomocniczych zawsze zajmuje więcej czasu niż mowa naturalna. A zatem celem jest spowodowanie, by porozumiewanie zachodziło możliwie szybko i skutecznie, stąd ważne jest uzyskanie dostępu do możliwie największego słownika w możliwie krótkim czasie. Należy więc przewidzieć stosowanie kilku różnych urządzeń komunikacyjnych stosowanych zależnie od sytuacji, np.: komputer z dużym słownikiem wraz z mową syntetyczną, z możliwością drukowania wypowiedzi w domu i w szkole, a poza domem np.: urządzenie pomocnicze z mową syntetyczną, oraz pomoc komunikacyjna niskiej technologii (album z obrazkami, symbolami, tablica literowa). Celem nadrzędnym w wyborze właściwego urządzenia i programu do porozumiewania się jest więc znalezienie takiego lub takich, które najlepiej odpowiadać będą potrzebom komunikacyjnym użytkownika w danym momencie i w niezbyt odległej przyszłości. W wyborze powinniśmy brać pod uwagę nie tylko cenę (w tym względzie pomocny może być fundusz ze środków PEFRON na pokonywanie barier w komunikowaniu się), ale przede wszystkim indywidualne możliwości fizyczne, intelektualne (w tym językowe) użytkownika, funkcjonalność i uniwersalność urządzenia i oprogramowania, a także sposoby użytkowania, czyli dostępność lub trudność użytkowania technologicznych urządzeń pomocniczych.

Producentem programu Clicker 4 jest firma Crick Software. To multimedialne oprogramowanie służące do pisania, czytania i komunikowania się (mówiący edytor tekstu) jest wybitną częścią oprogramowania multimedialnego, które sprowadzane jest do naszego kraju od deweloperów z Wielkiej Brytanii, gdzie zostało zwycięzcą aż pięciu nagród BETT (Oscar brytyjskiego przemysłu oprogramowań edukacyjnych).

Prezentacje programu przygotowane przez producenta (adresy podaję na końcu) przekonują o uniwersalnych możliwościach programu, jak również do tego, by zachęcić rodziców, nauczycieli oraz terapeutów zajmujących się komunikacją osób niemówiących do wykorzystania Clickera w codziennej praktyce terapeutycznej i nauce szkolnej.

Clicker 4 mogą używać zarówno dzieci, które jeszcze nie zaczęły szkoły (do zabawy i nauki) jak i osoby w wieku dojrzałym, np.: do pisania, czytania, komunikowania się i do wykonywania multimedialnych prezentacji. Jest to narzędzie, które może być używane przez osoby autystyczne, z mózgowym porażeniem dziecięcym, upośledzeniem umysłowym, a także przez uczniów z niepełnosprawnościami sprzężonymi (psychofizycznymi). Program ten z powodzeniem można wykorzystywać jako narzędzie do komunikacji dla osób z afazją.

Przedstawię kilka przykładów zastosowania Clickera, prezentując tylko niektóre jego funkcje umożliwiające rozwijanie umiejętności komunikacyjnych użytkowników wspomagającej lub alternatywnej komunikacji (np. osób niemówiących z niesprawnością ruchową).

Gdy program zaczyna pracę, użytkownikowi najpierw zostaje zaprezentowany edytor tekstu („Clicker Writer”) na górze ekranu i odstęp na dolnej połowie dostosowanej do wymagań planszy wyboru („Clicker Grids”). Plansze są łatwo ustawione ze słowami, obrazami, dźwiękami i literami. Przy użyciu myszy uczeń po prostu klika na takie pole, które chciałby, aby pojawiło się poniżej w edytorze tekstu. Uczniowie mogą wpisywać słowa, które znają w każdym punkcie. Pola planszy mogą zawierać zarówno frazy jak i pojedyncze słowa. Każde pole może zawierać mieszankę symboli, słów albo liter, które gdy zostaną wybrane przesyłają zawartość do „Clicker Writer”.

Program Clicker jest na tyle elastycznym programem, że w zależności od indywidualnych potrzeb użytkownika może mieć różnorodne zastosowanie. Jego najcenniejszą zaletą jest to, że umożliwia dostosowanie go do indywidualnych potrzeb użytkownika. Może być obsługiwany za pomocą standardowej klawiatury i myszy. Użytkownik dokonuje wówczas wyboru bezpośredniego, co oznacza, że wskazuje on bezpośrednio na to, co chce powiedzieć np. za pomocą symboli, znaków graficznych, liter lub wyrazów. Wskazywanie takie odbywać się może za pomocą palca, stopy albo wskaźnika umieszczonego na głowie.

Clicker może być również obsługiwany jednym lub dwoma włącznikami. Jest to możliwe dzięki opcji skanowania kierowanego lub automatycznego. Tempo skanowania można dowolnie ustawić, by dostosować wybór pola na ekranie do reakcji i możliwości ruchowych użytkownika. Skanowanie kierowane polega więc na tym, że użytkownik używa dwóch włączników: jednego do poruszania światełkiem, a drugiego do wskazania wyboru pola na ekranie, zaś skanowanie automatyczne polega na tym, że światełko porusza się automatycznie po polach z symbolami na wybranej tablicy, a użytkownik uruchamia włącznik, kiedy światło znajduje się w pożądanym położeniu. Gdy użytkownik ma problemy motoryczne takie jak: mimowolne zatrzymania ruchu, lub gdy wykazuje nadmierny wysiłek na przygotowanie się do ruchu docelowego, to skanowanie automatyczne może być znakomitą alternatywą. Program może być także używany z Edmark Touch Window (z ekranem dotykowym) i z 17-calowym monitorem.

Clicker współpracuje z innymi programami, dzięki czemu niepełnosprawny użytkownik może samodzielnie uruchomić np. program do odtwarzania muzyki (odtwarzać wybrany utwór, uregulować głośność dźwięku) lub przeglądarkę internetową. Może służyć do samodzielnego pisania, ponieważ posiada możliwość wysyłania zawartości poszczególnych komórek z tablic bezpośrednio do edytora tekstu.

Współpracuje również z syntezatorami mowy pozwalającymi na odczytywanie tego, co jest umieszczone na dowolnej tablicy programu lub edytorze tekstu. Syntezator mowy pozwala na odsłuchanie napisanych wyrazów lub zdań, dzięki czemu użytkownik może na bieżąco kontrolować poprawność napisanego tekstu i korygować błędy, zaś odbiorca może poznać treść wypowiedzi, komunikatu, prośby, opowiadania, itd. Bieżące odsłuchiwanie sylab, wyrazów w trakcie pisania stanowi ogromną pomoc zwłaszcza dla osób niemówiących z zaburzeniami słuchu fonematycznego i z zaburzeniami analizy i syntezy słuchowo-wzrokowej. Te problemy stanowią podłoże trudności w opanowaniu czytania i pisania, a bardzo często dotyczą osób niemówiących nawet z wysokim potencjałem intelektualnym. Zastosowanie w programie mowy syntetycznej lub naturalnej ma jeszcze jeden istotny walor. Mianowicie ten, że niezależnie od wykonywanego w danej chwili zadania użytkownik może samodzielnie spowodować odczytanie przez komputer wybranego komunikatu, np. poprosić o jakiś przedmiot, zasygnalizować potrzebę wyjścia do toalety czy zmienić temat rozmowy.

Ponadto program umożliwia nagranie i przyłączenie w dowolnym miejscu plików dźwiękowych w postaci naturalnego głosu dowolnej osoby (rodziców lub nauczyciela) do odczytywania zawartości tablic, co może mieć duże znaczenie dla osób, które nie akceptują mowy syntetycznej.

Program Clicker pozwala tworzyć dowolną ilość tablic i podtablic oraz indeksu (tzw. „menu”), z którego można przechodzić do innych, dowolnie wybieranych tablic. Tablice mogą zawierać pojedyncze litery, wyrazy, zdania, obrazki, piktogramy, symbole PCS oraz symbole Blissa. Może je konstruować terapeuta mowy, nauczyciel, instruktor, rodzic lub nawet sam użytkownik ( to najbardziej fascynujące w programie). W poszczególnych komórkach programu można jednocześnie umieszczać symbole i ich podpisy-nazwy (wyrazy), do których można przyłączyć dźwięki (nagraną mowę naturalną) lub zastosować mowę syntetyczną, ale to wymaga zakupu specjalnego programowego syntezatora mowy.

Tablice można dowolnie łączyć ze sobą. Na początku pracy z programem warto zacząć od budowania tablic tematycznych, które odpowiadają bliskim potrzebom i zainteresowaniom użytkownika (np. tablice: muzyczna, sportowa, ulubione czynności, transport, posiłek, etc.) Wskazanie określonego pola na jednej tablicy otwiera kolejną, umożliwiając powrót do dowolnie wybranego miejsca (tablicy). Podobnie to działa jak przeglądanie stron internetowych wybranego serwisu.

Tablice (plansze) mogą być zaprojektowane dla każdego wieku, według dowolnego projektu, planu, zamiaru. Projektuje się je w bardzo łatwy sposób. Ponadto program składa się z szablonów zaspokajających różnorodność potrzeb użytkowników. Dodatkowo oprogramowanie Crick posiada stronę internetową z obszerną kolekcją dowolnych, już gotowych „Clicker Grids”. Plansze mogą zostać połączone na kilka sposobów w zależności od aktualnych potrzeb użytkownika. Przykładowo, dla osób z niesprawnościami rozwojowymi przygotować można alfabet na otwartej tablicy (planszy). Następnie dla osoby tej można przygotować małą listę słów dla każdej litery alfabetu, przyłączonej do otwartej tablicy (planszy). Zastosowanie dużych ikon (obrazków, symboli) pozwala osobom niepełnosprawnym dość szybko powrócić do wyjściowej planszy, aby wybrać inną.

Program pozwala na bieżące korygowanie i uzupełnianie leksykonu (wstawianie nowych symboli, wyrazów, zdań), co tym samym zwiększa ilość słów, którymi w dowolnym czasie może operować użytkownik. Clicker posiada własną bibliotekę obrazków i przykładowe gotowe tablice, a choć są zaprojektowane w języku angielskim, to można napisy zastąpić polskimi znakami alfabetu.

Pola dowolnej planszy (tablicy) mogą zostać ustawione jak przyciski. W tablicach można umieszczać również klawisze funkcyjne takie jak np. spacja, backspace itp. Umieszczenie w komórkach klawiszy funkcyjnych zapewnia większą samodzielność pisania, formatowania tekstów, zapisywania i drukowania.

Program Clicker jest narzędziem rozwijającym i wspomagającym komunikację językową. Służyć może do wprowadzania nowych symboli (nauka) i do ich utrwalania (różne ćwiczenia, loteryjki), co niewątpliwie przyczynia się do poszerzania słownictwa. Korzystanie z większej ilości połączonych ze sobą tablic zawierających różne części mowy pozwala na rozwijanie umiejętności budowania złożonych wypowiedzi (zdań). Użytkownik początkowo może uczyć się czytania nazw symboli (czytanie globalne), następnie składania wyrazów z liter lub sylab (analiza i synteza) oraz budowania prostych zdań, wypowiedzi grzecznościowych, formułowania pytań.

Program pozwala tworzyć dowolne tablice rozwijające umiejętność czytania i pisania: obrazkowo-wyrazowe, obrazkowo-sylabowe, zawierające jednocześnie obrazki (symbole) oraz wyrazy i pojedyncze litery. Użytkownik może dobierać podpisy do prezentowanych obrazków, układając je z sylab lub z liter. Na osobnej tablicy można przygotować wykaz używanych w ćwiczeniach wyrazów, by użytkownik mógł samodzielnie sprawdzać pisownię i dokonywać korekty. Stworzenie tylko dwu połączonych ze sobą tablic z czasownikami (nazwy czynności) i rzeczownikami (przedmioty) już pozwala na skonstruowanie prostego zdania, np. „jadę do kina”, „kupię bilet”. W początkowej nauce można „zbudować” pojedyncze tablice złożone z trzech kolumn, w których umieszczane są symbole oznaczające: podmiot, orzeczenie i dopełnienie - ten sposób również uczy budowania zdań. Zastosowanie wielu połączonych ze sobą tablic wymaga od użytkownika dość sprawnego „poruszania się” w obrębie słownika, ale i tej czynności może się nauczyć nawet znacznie niepełnosprawny ruchowo użytkownik, gdy zaoferujemy specjalne włączniki. Jednakże tablice powinny w jakiś umowny sposób segregować różne części mowy, np. określonymi umownymi barwami tła. Clicker umożliwia dobór kolorów, wielkości i kroju czcionki.

Kompletne dokumenty opracowane w programie Clicker mogą być rozpowszechniane jako tzw. „książki mówiące”. Typowe ikony przetwarzania słów pojawiające się w oczywistych miejscach na ekranie, pozwalają uczniowi zmienić tekst, zapisać go i wydrukować.

Osoba, która ma duże trudności w opanowaniu czytania, ale która rozpoznaje słowo, gdy tylko je usłyszy - jest w stanie wybrać odpowiednie słowo, ponieważ gdy kliknie na nim, to syntezator je przeczyta. Dla dziecka z autyzmem, które nie rozpoznaje łatwo słów, można zaprojektować planszę zawierającą symbole, które podczas kliknięcia powodują pojawienie się słowa i symbolu w edytorze tekstu. Usłyszany sygnał podpowiada, by dziecko wybrało odpowiedni symbol dla swojej wiadomości. Program można wykorzystać do innych zajęć szkolnych, np. do rozwijania umiejętności liczenia (dodawania, odejmowania, mnożenia).

Prawidłowo wykorzystywany program uczy umiejętności porozumiewania się (wyrażania swoich potrzeb, uczuć i emocji, formułowania sądów i opinii oraz pytań). Rozwija sprawność komunikacyjną i kompetencje językowe, uczy liczenia, czytania i pisania. Zastosowanie Clickera wpływa bardzo korzystnie na jakość przekazywanych komunikatów oraz lepsze rozumienie ich treści przez odbiorców, zwłaszcza tych mniej cierpliwych i tolerancyjnych. Sprawne używanie Clickera pozwala użytkownikowi na znacznie większą niezależność w formułowaniu swoich wypowiedzi (on sam staje się ich sprawcą), a dzięki temu jest atrakcyjniejszym partnerem rozmowy.

Inne akcesoria. Clicker 4 składa się z plików obrazowych łatwo dostępnych i prostych do użycia. Kolejna właściwość pozwala użytkownikowi na to, aby obrazy pojawiały się automatycznie, gdy tylko słowo zostanie wpisane albo wybrane z danej planszy (jeśli obraz jest umieszczony w pliku biblioteki). Wszystkie inne pliki graficzne mogą zostać użyte z programem i łatwo zarejestrowane jako „biblioteka grafiki”. Zawiera to taką grafikę jak symbole Mayer Johnson® PCS. Rozmiar grafiki może być dowolnie zmieniany. Można również nabyć inne akcesoria, by dowiedzieć się, co Clicker może robić łącznie z innym programem, np. z tzw. QuickFire, który zawiera przygotowane w pełni siatki komunikacji, mogące zostać użyte z symbolami 3000-plus Mayer-Johnson® PCS. Dodatkowo komórki mogą być ustawione do korzystania z video.

Dokumentacja dołączona do Clicker 4 jest obszerna i jasna. Instrukcje są opisane w bardzo jasny sposób, a zaczynanie pracy jest łatwe i poparte wieloma przykładami. Do oprogramowania wbudowany jest pomocniczy rozdział dla tych, którym przyda się pomoc przewodnika. Katalog zawiera najlepsze właściwości programu, a także opisy innego oprogramowania oraz opcji dostępnych dla użycia programu Clicker 4.