poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

OLIGOFAZJA - diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych umysłowo

Zaburzenia mowy » Rozpoznanie i terapia » OLIGOFAZJA - diagnoza i terapia mowy dzieci upośledzonych umysłowo

Oligofazja - termin odnosi się do mowy osób upośledzonych umysłowo. To zaburzenie mowy występujące u dzieci (dorosłych) upośledzonych umysłowo.

Mowa charakteryzuje się ubogim słownictwem, licznymi agramatyzmami i dysgramatyzmami, ograniczoną umiejętnością budowania zdań oraz wadliwą artykulacją. Mowa często jest cicha i monotonna bez odpowiedniej intonacji oraz akcentów logicznych, a tempo jej bywa zwolnione lub przyspieszone, niekiedy występuje echolalia (powtarzanie). Więcej na ten temat w dalszej części opracowania.

Upośledzenie umysłowe wiąże się z niedorozwojem wyspecjalizowanych struktur mózgowych odpowiedzialnych za przebieg złożonych procesów psychicznych, w których zachowane są bardziej elementarne czynności. Zaburzenie to charakteryzuje nieprawidłowy przebieg takich procesów intelektualnych, jak: wnioskowanie, uogólnianie, abstrahowanie, czy zapamiętywanie, itp. W efekcie tych zakłóceń dochodzi do zaburzeń wszelkich form zachowań werbalnych, które zależą od poziomu tych zdolności.

Stopień niedorozwoju mowy, co potwierdzają liczne badania, rośnie wprost proporcjonalnie do stopnia upośledzenia umysłowego. Oznacza to, że im głębszy jest deficyt intelektualny, tym większe upośledzenie myślenia abstrakcyjnego i opóźnienie rozwoju mowy. Niezależnie od stopnia upośledzenia umysłowego, dzieci nim obciążone opanowują ograniczony kod językowy. Rozmiar tego ograniczenia zależy od głębokości niedorozwoju.

Poziom opanowania mowy zależy między innymi od:

• możliwości intelektualnych dziecka,
• środowiska i sposobów wychowania językowego,
• motywacji dziecka do porozumiewania się z innymi,
• poziomu lęku komunikacyjnego,
• osobowości,
• temperamentu, itd.

Dlatego też nie można mówić o cechach mowy wspólnych dla wszystkich stopni upośledzenia. Nawet w obrębie danej grupy, np. wśród dzieci z lekkim stopniem upośledzenia, obserwuje się duże zróżnicowanie zjawisk logopedycznych, które najczęściej dotyczy aspektu ilościowego. U osób upośledzonych umysłowo występuje też różne nasilenie tych samych zjawisk logopedycznych. Przykładowo, gdy bierzemy pod uwagę zaburzenia artykulacji, to w przypadku upośledzenia w stopniu lekkim najczęściej występują pojedyncze wady artykulacyjne, a przy upośledzeniu w stopniu umiarkowanym mogą to już być znacznie poważniejsze zaburzenia artykulacyjne. Istotą nie jest jednak to, ile i jakie zjawiska logopedyczne obserwuje się w mowie dzieci upośledzonych umysłowo, lecz to, na ile utrudniają im one komunikowanie się z innymi ludźmi. A zatem, nie jest ważne, ile dziecko przyswoi sobie słów, ale to, czy słowa pozwolą mu na przekazanie jego intencji i osiągnięcie celu wypowiedzi. Właśnie takie podejście powinno wyznaczać kierunek oraz cel terapii, którym jest optymalne usprawnienie procesu komunikacji, by dziecko zaspokajało potrzebę porozumiewania się z innymi.

Modele rozwoju mowy osób upośledzonych umysłowo

Istnieją dwa zasadnicze modele rozwoju mowy osób upośledzonych umysłowo. Pierwszy dotyczy osób lekko upośledzonych umysłowo, drugi - jednostek głębiej upośledzonych.

Model rozwoju mowy osób lekko niedorozwiniętych umysłowo nie różni się zasadniczo od modelu rozwoju mowy osób z normą intelektualną, gdyż:

• biologiczne podstawy rozwoju mowy są w obu tych grupach podobne,
• mechanizm odbioru wypowiedzi słownych (rozumienie) i mechanizm formowania wypowiedzi słownych (mówienie) jest taki sam u osób lekko upośledzonych umysłowo i normalnych,
• rozwój mowy w ontogenezie przebiega u jednych i drugich według tych samych etapów,
• jedni i drudzy opanowują ten sam język, ale nie na tym samym poziomie,
• między sprawnością językową osób lekko upośledzonych umysłowo i osób z normą intelektualną nie ma różnic jakościowych, ale występują różnice ilościowe.

Natomiast model rozwoju mowy osób głębiej upośledzonych umysłowo różni się zasadniczo od modelu rozwoju mowy osób normalnych, ponieważ:

• jednostki głębiej niedorozwinięte mają ewidentny deficyt biologicznego mechanizmu rozwoju mowy,
• osoby te różnią się od jednostek w normie umysłowej pod względem ilości i jakości przeprowadzanych operacji językowych,
• rozwój mowy osób głębiej upośledzonych jest autonomiczny, żaden bowiem etap tego rozwoju nie stanowi pełnego powielenia analogicznego stadium rozwoju jednostek pełnosprawnych umysłowo,
• na każdym z tych etapów (wyrazu, zdania, wypowiedzi) dzieci głębiej niedorozwinięte ponoszą ewidentne straty, które są nie do wyrównania. W wyniku ich kumulowania się kształtuje się język mocno ograniczony, ze specyficzną składnią, semantyką i fonologią (za: Tarkowski Z.).

Diagnoza logopedyczna

Specyfika zaburzenia mowy zwanego OLIGOFAZJĄ powoduje, że w postępowaniu diagnostycznym powinniśmy uzyskać informacje w zakresie:

• jakości zachowań werbalnych dziecka,
• stopnia opóźnienia rozwoju mowy,
• patologicznych zjawisk językowych występujących w mowie dziecka, które uniemożliwiają, lub utrudniają porozumiewanie się z otoczeniem.

W każdym indywidualnym przypadku należy ustalić, co dla danego dziecka jest podstawowym problemem utrudniającym lub uniemożliwiającym komunikację językową (np. ubogie i mało zróżnicowane słownictwo, zaburzenia artykulacji, dysgramatyzm, poważne opóźnienie rozwoju wszystkich aspektów mowy). Zakłócenie procesu porozumiewania może u każdego upośledzonego dziecka przejawiać się w inny sposób i różny może być stopień złożoności obserwowanych zaburzeń mowy (mówienia i rozumienia mowy). Dlatego też zasadniczym celem diagnozy logopedycznej jest ustalenie, w jakim kierunku powinna zmierzać terapia logopedyczna.

Przebieg badania logopedycznego dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim

Mowa dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim rozwija się z pewnym opóźnieniem w stosunku do dzieci z normą intelektualną i jest to jeden z pierwszych objawów nieprawidłowości rozwojowych. Ponieważ opóźnienie to może być symptomem zaburzeń o różnej etiologii, obserwowane objawy nie wskazują jednoznacznie, że podłożem zaburzeń rozwoju mowy jest upośledzenie umysłowe. Ale gdy logopeda jest osobą pierwszego kontaktu diagnozę logopedyczną musi prowadzić zgodnie z uniwersalną procedurą badawczą, według schematu:

Etap I. Określenie problemu poprzez:
1. Badania wstępne obejmujące wywiad, obserwację i orientacyjne badanie mowy.
2. Badania uzupełniające.
Etap II. Sformułowanie hipotez:
3. Badania podstawowe: badanie rozumienia, badanie mówienia, badanie sprawności komunikacyjnej.
4. Badania specjalistyczne.
Etap III. Weryfikacja hipotez

Etap I - Badania wstępne

Rozpoczyna się od przeprowadzenia szczegółowego wywiadu z matką dziecka. Wywiad ma dostarczyć informacji:

• o przebiegu ciąży i porodu (zwraca się uwagę na te informacje, które mogłyby sugerować fakt uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego dziecka),
• dotyczących występowania w rodzinie przypadków zaburzeń rozwojowych (np. upośledzenia umysłowego, głuchoty, opóźnienia rozwoju mowy),
• o warunkach materialno-bytowych oraz zdrowiu rodziny (ze szczególnym uwzględnieniem chorób psychicznych, neurologicznych, alkoholizmu itp.),
• o przebiegu rozwoju psychomotorycznego dziecka (tu zwraca się uwagę na rozwój motoryki) i rozwój mowy (kiedy zaczęło gaworzyć, mówić proste wyrazy), czy w zwykłym czasie opanowało czynności samoobsługowe, czy umie sobie samodzielnie zorganizować zabawę, czy przejawia tzw. sztywność myślenia i stereotypię zachowań (np. czy zawsze bawi się ulubionymi przedmiotami w jednakowy sposób; czy w określonych sytuacjach zawsze reaguje tak samo, bez względu na kontekst sytuacyjny itp.) oraz czy sprawia kłopoty natury wychowawczej,
• o przebytych chorobach i urazach fizycznych lub psychicznych,
• o warunkach rozwoju i wychowania dziecka (by wykluczyć deprywację środowiskową),
• czy dziecko było konsultowane z innymi specjalistami, czy były już przeprowadzane jakieś badania specjalistyczne,
• jakie ma dziecko dotychczasowe doświadczenia w kontakcie z innymi specjalistami.

Obserwacja dotyczy ogólnych reakcji i zachowań dziecka, ze szczególnym uwzględnieniem zachowań werbalnych. Dobrze jest obserwować dziecko w sytuacjach stwarzających mu możliwość spontanicznego zachowania, bo tylko w takich warunkach można poznać naturalne reakcje werbalne i lepiej zorientować się w faktycznym poziomie jego rozwoju.

Orientacyjne badanie mowy ma na celu wstępne rozpoznanie poziomu rozumienia mowy badanego. A zatem ustalenie:

• czy słaba reakcja na kierowane do niego komunikaty jest wynikiem braku rozumienia, czy przejawem zaburzeń w nadawaniu;
• czy reakcje na komunikaty werbalne są adekwatne i czytelne dla otoczenia;
• czy poziom rozumienia jest odpowiedni do poziomu nadawania.

Należy też zwrócić szczególną uwagę na jakość wypowiedzi dziecka, na ich stronę gramatyczną, artykulacyjną i leksykalną.

Wprawiony logopeda już po badaniach wstępnych potrafi ogólnie określić, z jakim problemem logopedycznym ma do czynienia. Jednakże w celu zyskania pełnego obrazu zjawiska i jego przyczyn, by potwierdzić swoje wstępne przypuszczenia, wykonuje badania uzupełniające i podstawowe.

Badania uzupełniające mające na celu ocenę stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego, fonacyjnego i oddechowego, a także innych funkcji związanych z mową (przede wszystkim funkcji słuchowych). Do badań tych należą:

• badanie stanu i sprawności aparatu artykulacyjnego,
• badanie kinestezji mowy,
• badanie słuchu fonematycznego,
• orientacyjne badanie słuchu i pamięci słuchowej.

II etap - Formułowanie hipotez

Badania podstawowe. W trakcie postępowania diagnostycznego należy zwrócić uwagę na charakterystyczne cechy zachowań komunikacyjnych osób upośledzonych umysłowo.

Badania zdolności rozumienia. Zaburzenia rozumienia (aspektu semantycznego wypowiedzi) występują u dzieci głuchych, chorych psychicznie, z afazją percepcyjną i upośledzonych umysłowo. Dlatego też trzeba przywiązać dużą wagę do tego badania, gdyż pozwoli ono na zawężenie obszaru poszukiwań. Rozwój percepcji mowy u dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim jest tylko nieco opóźniony. Od rozwoju dzieci z normą intelektualną różni się jedynie tym, że dziecko upośledzone w analogicznym wieku (np. trzech lat) rozumie mniej pojęć, mniej słów określających stosunki czasowo-przestrzenne oraz oceniających czy wartościujących. Różnice dotyczą aspektu ilościowego, a nie jakościowego. W związku z tym badanie to powinno się skoncentrować na ocenie ilościowej. Badanie nadawania mowy również polega na ilościowej ocenie różnych aspektów mowy.

Badanie zasobu leksykalnego (słownik dziecka). Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim rozumieją więcej słów niż ich używają, podobnie jak dzieci z normą intelektualną, ale w stosunku do dzieci z normą cechuje je uboższy zasób słownictwa, przy czym dotyczy to głównie pojęć abstrakcyjnych. Trudność sprawia im używanie pojęć nadrzędnych, kategoryzujących zjawiska (np. przedmioty gospodarstwa domowego, naczynia, przybory toaletowe), nazywających emocje i uczucia (np. cierpię, czuję itp.), a spośród różnych części mowy - stosowanie przymiotników i przysłówków jako jednych z najbardziej abstrakcyjnych części mowy.

Badanie aspektu gramatycznego i semantycznej strony wypowiedzi. Dzieci upośledzone w stopniu lekkim budują zdania stosunkowo poprawne pod względem gramatycznym, ale - w porównaniu z mową dzieci normalnie rozwijających się - ich konstrukcje zdaniowe cechuje większa ilość (nie jakość) błędów gramatycznych. Błędy te występują częściej w zdaniach złożonych niż pojedynczych. Wraz z wiekiem dzieci upośledzonych umysłowo liczba tych błędów się zmniejsza. Ponadto nieadekwatnie używają słów, głównie ze względu na brak umiejętności uogólniania.

Badanie aspektu artykulacyjnego. W przypadku dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym obserwuje się różne zaburzenia fonetycznej strony języka. Na skutek deformacji, elizji, substytucji, uproszczeń grup spółgłoskowych, mylenia głosek zbliżonych brzmieniowo, nie dopowiadania słów - występują zniekształcenia fonetycznej budowy wyrazów.

Badanie artykulacji powinno doprowadzić do usystematyzowania informacji na temat sposobów realizacji poszczególnych dźwięków. Na tym etapie postępowanie badawcze powinno już dać ogólne wyobrażenie o poziomie umiejętności językowych, co wyznacza zarówno cel, jak i program terapii logopedycznej (kierunek terapii, orientacyjny czas jej trwania, przewidywania efektów).

Badanie sprawności komunikacyjnej. W badaniu szerzej pojętej sprawności komunikacyjnej należy szczególną uwagę zwrócić na językową sprawność sytuacyjną. Wyraża się ona umiejętnością posługiwania się językiem w konkretnych sytuacjach społecznych, np. umiejętność zachowania się w sklepie, urzędzie, itp. miejscach.

Drugą ważną zdolnością jest językowa sprawność społeczna, która u dzieci upośledzonych nie zawsze wykształca się w dostatecznym stopniu. Dzieci te nie potrafią np. zachować dystansu wobec osób dorosłych, traktując je jak rówieśników. Zaburzone jest też wykształcanie się językowej sprawności pragmatycznej, albowiem dzieci upośledzone mają dużą trudność rozumienia pojęć wartościujących i określających stany i uczucia (np. dziecko zamiast prosić żąda, co może uniemożliwić osiągnięcie celu).

W przypadku dzieci upośledzonych badanie w warunkach gabinetowych często nie daje obrazu faktycznego poziomu rozwoju mowy dziecka, stąd za najbardziej wartościowe diagnostycznie uważa się warunki w jego naturalnym środowisku (w domu, szkole, przedszkolu) - uzyskuje się bardziej wiarygodne wyniki badań.

Badania specjalistyczne. W celu upewnienia się o słuszności podejrzeń, co do tego, że obserwowane zjawisko wywołane jest upośledzeniem umysłowym - logopeda może skierować dziecko na wnikliwe badania psychologiczne i neurologiczne.

III etap - Weryfikacja hipotez

Po uzupełnieniu materiału diagnostycznego o wyniki badań specjalistycznych, negujących lub potwierdzających hipotezę, co do rodzaju i przyczyn zaburzenia mowy, opracowuje się szczegółowy program terapii, który przede wszystkim ukierunkowany jest na:

• stymulowanie rozwoju mowy dziecka,
• doskonalenie wymowy już ukształtowanej,
• korygowanie występujących nieprawidłowości (w razie potrzeby).

Cechy mowy osób z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym.

Zdaniem Z. Tarkowskiego wraz z pogłębianiem się upośledzenia umysłowego obserwuje się pewną prawidłowość - skracanie długości wypowiedzi, ubożenie struktury wypowiedzi, słownictwa (zmniejsza się liczba używanych części mowy). Występuje coraz więcej zdań z błędami składniowymi i z dysgramatyzmami; zdania złożone są zastępowane zdaniami prostymi i niekompletnymi (formułowanymi głównie w czasie teraźniejszym z pominięciem innych czasów). Zmiany wynikające ze stopnia upośledzenia dotyczą nie tylko aspektu ilościowego, lecz również jakościowego. Prawidłowość ta (proporcjonalność stopnia upośledzenia mowy do stopnia upośledzenia umysłowego) dotyczy również niżej przedstawionych cech:

• obserwuje się zwolnione tempo mowy, często zaburzona jest jej płynność (objawowo przypominająca jąkanie),
• mowa jest bełkotliwa, artykulacja wyraźnie zamazana,
• występują trudności w posługiwaniu się swobodną mową, a wypowiedziom często towarzyszą gesty wspomagające,
• mowa może być ograniczona do zdań dwuwyrazowych lub tylko do kilku słów,
• zasób leksykalny jest ubogi,
• obserwuje się brak przenoszenia doświadczeń w analogicznej sytuacji (za: Tarkowski Z.).

Więcej na ten temat w artykule: „Charakterystyka mowy osób upośledzonych umysłowo”.

Przebieg badania logopedycznego osób z poważniejszym stopniem upośledzenia umysłowego

Diagnoza logopedyczna ma w tym przypadku na celu stwierdzenie, w jakim stopniu są zaburzone sprawności językowe, składające się na sprawność komunikacyjną (zakres i głębokość zaburzeń mowy). Logopeda zmierza do określenia, czy pacjent sobie radzi, czy mówi, czy i jakie podejmuje próby kontaktu werbalnego; czy pacjent w ogóle rozumie mowę innych i czy jest w stanie porozumiewać się z otoczeniem. Diagnozę prowadzi według poniższego schematu postępowania:

I. Określenie problemu
1. Badania specjalistyczne.
2. Badania wstępne: wywiad, obserwacja, orientacyjne badanie mowy.
II. Sformułowanie hipotez
3. Badania podstawowe: badanie rozumienia i badanie nadawania mowy.
4. Badania uzupełniające.
III. Weryfikacja hipotez

I etap - Określenie problemu

Badania specjalistyczne. Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym i znacznym diagnozuje psycholog i on właśnie kieruje upośledzonego pacjenta do logopedy w celu objęcia go terapią zaburzeń komunikacji.

Badania wstępne obejmują te same elementy (wywiad, obserwację i orientacyjne badanie mowy) oraz taki sam tok postępowania jak w przypadku dzieci z lekkim upośledzeniem umysłowym.

II etap - Formułowanie hipotez

Badanie podstawowe obejmuje: badanie rozumienia i nadawania mowy.

Badanie rozumienia mowy
Im głębszy stopień upośledzenia umysłowego, tym mniejsza zdolność rozumienia mowy. Wiąże się to z faktem, że upośledzeni słabo różnicują i zapamiętują dźwięki mowy i są nastawieni bardziej na odbiór informacji przekazywanych kanałem niewerbalnym niż werbalnych. Badanie to przeprowadza się:

• na poziomie pojedynczych słów - ocena umiejętności rozpoznawania nazw przedmiotów: sprzętów, naczyń, narzędzi, ubiorów itp., a także czynności i zjawisk otaczającego świata);
• na poziomie prostych połączeń słownych i zdań złożonych - bada się rozumienie poprzez zapamiętywanie i wykonywanie ustnych prostych poleceń słownych, próśb i pytań. Jeśli próba ta wypadnie pozytywnie, to kontynuuje się badanie na poziomie zdań złożonych.
• ocena koncentracji uwagi - diagnoza logopedyczna powinna także zawierać ocenę stopnia koncentrowania przez pacjenta uwagi na wypowiedziach ustnych.

Badanie nadawania mowy

W przypadku dzieci głębiej upośledzonych badania te ukierunkowane są przede wszystkim na ocenę stopnia opanowania przez nich umiejętności składających się na kompetencję komunikacyjną, czyli umiejętności:

• nawiązywania rozmowy,
• podtrzymywania płynnego toku rozmowy,
• zapobiegania przerwaniu rozmowy i przezwyciężania zakłóceń, jakie się w niej pojawiają,
• współtworzenia treści rozmowy,
• zakończenia rozmowy.

Stopień zaburzeń tych zdolności będzie wprost proporcjonalny do stopnia upośledzenia umysłowego. Osoby głębiej upośledzone mają poważne trudności z werbalizowaniem własnych myśli. Tym bardziej więc będą miały problemy z czynnościami wchodzącymi w zakres kompetencji komunikacyjnej. Ponieważ jest to podstawowy problem dziecka upośledzonego, inne badania z zakresu podstawowych (badanie aspektu artykulacyjnego, gramatycznego, leksykalnego, ekspresyjnego mowy) mają drugorzędne znaczenie.

Badanie mowy w aspekcie artykulacyjnym ma dać odpowiedź na pytanie, na ile zaburzenia artykulacji uniemożliwiają porozumiewanie się (wpływają na stopień zrozumiałości wypowiedzi).

Badanie mowy w aspekcie gramatycznym polega na ocenie, na ile nieumiejętność stosowania reguł gramatycznych zakłóca proces porozumiewania się z innymi.

Badanie mowy w aspekcie leksykalnym polega na sprawdzeniu, czy pacjent opanował podstawowy zasób słownictwa, który jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania w najbliższym otoczeniu.

U dzieci z oligofazją znacznego stopnia rozumienie mowy badamy na podstawie realizacji prostych kierowanych do dziecka poleceń, natomiast mówienie - na podstawie analizy budowanych przez nie wypowiedzi i spontanicznych reakcji werbalnych i niewerbalnych towarzyszących działaniu.

Badania uzupełniające. W zależności od potrzeby i możliwości pacjenta przeprowadza się tylko niektóre z wymienionych wcześniej badań uzupełniających.

III etap - Weryfikacja hipotez

Po wnikliwym przeprowadzeniu badań tworzy się program terapii według określonej hierarchii celów, które logopeda ma realizować. Należy pamiętać, że w wypadku terapii osób głębiej upośledzonych dominujące powinno być dążenie do umożliwienia pacjentowi funkcjonowania społecznego.

Terapia mowy dzieci upośledzonych w stopniu lekkim, umiarkowanym i znacznym

Istotą terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo jest szeroko rozumiane wychowanie językowe. Celu tego nie można osiągnąć w warunkach gabinetowych, w ciągu kilku godzin tygodniowo i dlatego ciężar tej terapii spoczywa przede wszystkim na opiekunach i wychowawcach dziecka. Logopeda nie uzyska oczekiwanych rezultatów, jeżeli nie będzie miał wsparcia ze strony wszystkich kontaktujących się z dzieckiem dorosłych. Stąd też matkom i opiekunom dzieci o różnym stopniu upośledzenia umysłowego zaleca się podejmowanie od samego początku (niemal od urodzenia dziecka) działań stymulujących rozwój mowy małego pacjenta. Sugeruje się zwłaszcza, by:

• rozmawiać o rzeczach, które się razem z dzieckiem wykonuje,
• obdarzać komentarzem każdą czynność wykonywaną przy dziecku (np. podczas gotowania, jedzenia, mycia, sprzątania),
• w obecności dziecka zadawać samemu sobie pytania i odpowiadać na nie,
• zachęcać dziecko do opisywania tego, co widzi wokół siebie (w swoim pokoju, za oknem itp.), co robi i co chce robić,
• prowokować dziecko do nazywania przedmiotów, którymi się bawi,
• zachęcać dziecko do opowiadania o tym, co widziało na spacerze, co zostało kupione w sklepie itp.

Takie działania (postawa i zachowania językowe) rodziców mają na celu wzbudzanie tzw. radości mówienia i chęci powiadamiania, ponadto mają one zwrócić uwagę dziecka na słowo i na korzyści płynące z posługiwania się słowem.

Terapia logopedyczna pacjentów upośledzonych umysłowo jest specyficzna, albowiem obserwuje się u nich różnorodne zaburzenia mowy i rozmaite warianty tych zaburzeń. Z tego powodu trudno uogólniać to zagadnienie. W związku z tym w każdym przypadku trzeba tworzyć indywidualny program dla konkretnego pacjenta, uwzględniający poziom jego funkcjonowania komunikacyjnego (porozumiewania się), możliwości, potrzeby, aktualny stan fizyczny i psychiczny, zainteresowania, samopoczucie, itp. Drugą ważną cechą upośledzenia umysłowego jest opóźnienie rozwoju mowy, dlatego też rozwój mowy upośledzonych dzieci należy od samego początku stymulować.

Co jest celem terapii logopedycznej osób z lekkim stopniem upośledzenia umysłowego?

W ostatnim czasie coraz częściej pojawiają się propozycje, by osoby takie określać mianem osób wymagających lekkiego wsparcia, co oznacza, że są one w stanie żyć samodzielnie, jeżeli zostanie im udzielone lekkie wsparcie ze strony otoczenia (np. opiekuna społecznego). Zgodnie z tą ideą, celem terapii logopedycznej staje się usprawnienie procesu komunikacji pacjenta w stopniu umożliwiającym mu samodzielne radzenie sobie w życiu, a nie wypracowanie bezbłędnej czy starannej jego wymowy. Na przykład - jeżeli wada wymowy przeszkadza bądź stwarza trudności upośledzonemu w porozumiewaniu się i stanowi dla niego problem, to logopeda powinien pracować nad jej usunięciem. Natomiast, jeśli wada ta nie jest dla pacjenta problemem, to logopeda nie skupia na niej swoich wysiłków.

W przypadku małych dzieci z upośledzeniem umysłowym powinno się położyć nacisk na ogólną stymulację rozwoju ich mowy, podobnie jak w odniesieniu do wszystkich innych dzieci z opóźnieniem rozwoju mowy. Powinno się otaczać dziecko mową i dążyć do wzbudzenia jego zainteresowania tą formą aktywności (zob. podrozdział 8.2).

Trudno obligatoryjnie ustalić kolejność etapów terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo, albowiem wyznacza ją istota problemu pacjenta. Jeśli będą to zaburzenia artykulacji - prowadzi się taką terapię jak w dyslalii. Jeżeli problemem pacjenta będzie ubogi zasób słownictwa i wynikające z tego trudności z werbalizowaniem własnych myśli, to praca z nim polegać będzie na wykształcaniu umiejętności opowiadania, opisywania oraz na umożliwieniu mu zdobycia nowych doświadczeń werbalnych. Jeśli dziecko nie potrafi budować zdań poprawnych pod względem gramatycznym, a także ma trudności z koniugacją i deklinacją albo z używaniem przyimków i spójników, to wysiłek terapeutyczny logopedy będzie się ograniczał do ćwiczeń nad rozwojem języka. Natomiast w przypadku, gdy głównym problemem dziecka jest trudność w zachowaniach komunikacyjnych, to uczy się je odpowiednich zachowań werbalnych w konkretnych sytuacjach społecznych (np. zachowania w sklepie, teatrze, biurze itp.).

Im bardziej naturalne są warunki wychowania językowego pacjentów i im szerszy jest zakres proponowanych form (wycieczki, zabawy w naturalnym środowisku, a nie w warunkach gabinetowych), tym większa istnieje szansa na zrealizowanie zakładanych celów terapeutycznych.

Cele terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym

W przypadku głębszych od lekkiego stopni upośledzenia umysłowego pacjentów terapia logopedyczna nabiera szczególnego znaczenia i ma specyficzny charakter, ponieważ jej zasadniczym celem jest umożliwienie pacjentowi kontaktu z otoczeniem. Wysiłek terapeutyczny zmierza do nauczenia pacjenta różnych form kontaktu z otoczeniem - także i pozawerbalnych - w stopniu możliwym dla niego do opanowania.

Terapia logopedyczna osób umiarkowanie i znacznie upośledzonych jest częścią rewalidacji. Prowadzi się ją obok terapii pedagogicznej, nastawionej na wszechstronną stymulację rozwoju pacjenta, co osiąga się poprzez ćwiczenia ruchowe, ukierunkowaną zabawę, wprowadzanie elementów muzyki i ogólnorozwojowe ćwiczenia logopedyczne (Bernstein 1995).

Terapię rozpoczyna się od wypracowywania z pacjentem właściwych jego nawyków związanych z mówieniem, a więc:

• prawidłowego oddechu, - emisji głosu,
• przełykania śliny, - zamykania ust,
• patrzenia na rozmówcę (Minczakiewicz 1993).

Następnie uczy się pacjenta prostych słów. Dąży się do tego, by opanował on taki zasób słownictwa, który jest mu niezbędny do życia i społecznego funkcjonowania (przynajmniej w zakresie podstawowym). Następnie kształci się w nim zdolność:

• formułowania pytań, próśb, poleceń,
• sygnalizowania własnych potrzeb, życzeń, pretensji, - nawiązywania i prowadzenia rozmowy,
• odpowiadania na pytania, - opowiadania.

Umiejętności te można wypracować tylko z niektórymi jednostkami. Korzystne efekty może przynieść terapia indywidualna łączona z zajęciami z logorytmiki i innymi formami pracy w grupie, co stwarza możliwość współzawodnictwa, podnosi poziom motywacji, mobilizuje do wysiłku, daje możliwość osiągnięcia sukcesu na tle grupy. Grupy takie powinny liczyć nie więcej niż 4-5 osób.

Terapia logopedyczna osób upośledzonych umysłowo jest procesem trudnym, żmudnym, często nie przynoszącym spodziewanych efektów, co może być przyczyną zniechęcenia zarówno pacjenta, jak i terapeuty. Dlatego też osoby podejmujące się prowadzenia tego typu zajęć powinny wykazywać określone predyspozycje psychiczne i umiejętności.

Autor: Marzena Mieszkowicz - neurologopeda

Literatura:

1. Bernstein T. - Terapia dziecka z upośledzeniem umysłowym, Łódź 1995;
2. Markowska A. - Istota zaburzeń mowy dzieci głębiej upośledzonych umysłowo, „Scholasticus” 1982, nr 4;
3. Minczakiewicz E. - Kształtowanie i usprawnianie mowy dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, „Szkoła Specjalna” 1984, nr 3;
4. Minczakiewicz E. - Mowa dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym a możliwości jej kształtowania, w: Człowiek niepełnosprawny w społeczeństwie, red. A. Hulek, Warszawa 1986;
5. Minczakiewicz E. - Zaburzenia mowy u osób z upośledzeniem umysłowym, „Scholasticus” 1993, nr 1;.
6. Minczakiewicz E. - Zaburzenia mowy u upośledzonych umysłowo, w: Diagnoza i terapia zaburzeń mowy, red. T. Gałkowski, Z. Tarkowski, T. Zaleski, Lublin 1993;
7. Twardowski A.- Kompetencja komunikacyjna dzieci upośledzonych umysłowo. Zarys problematyki badawczej, „Psychologia Wychowawcza” 1991, nr 9.