poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Niepełnosprawność umysłowa - przyczyny i klasyfikacja

Zaburzenia rozwoju » Klasyfikacja niepełnosprawności » Niepełnosprawność umysłowa - przyczyny i klasyfikacja

Pojęcie niepełnosprawności jest pojęciem w gruncie rzeczy „pozytywnym”, dającym odczuć w swojej treści, że „niepełna sprawność” człowieka mówi o jakiejś częściowej, ograniczonej zdolności do wykonywania czegoś, co nie jest bliżej określone. Mimo, iż pojęcie „niepełnosprawność” nie ma pejoratywnego znaczenia, to mamy do czynienia z usiłowaniem traktowania człowieka jako przynajmniej częściowo użytecznego w społeczeństwie.

Według najnowszej literatury pod określeniem „niepełnosprawny” odnajdujemy:

1. niepełnosprawny umysłowo
2. osoby niepełnosprawne sensorycznie: niedowidzące, niewidome, z wadą słuchu
3. niepełnosprawne ruchowo
4. niepełnosprawne somatycznie tzn. choroby przewlekłe
5. niepełnosprawne z zaburzeniem mowy
6. osoby o niepełnosprawności sprzężonej tzn. głuchoniewidome, mózgowe porażenie dziecięce itp.
7. osoby niepełnosprawne w skutek epilepsji
8. osoby niepełnosprawne w skutek uszkodzenia mózgu (np. afazja)

Na użytek praktyki zawodowej, dzieci kalekie lecz w normie intelektualnej określa się niepełnosprawnymi ruchowo, gdy zaś następuje połączenie u dziecka niepełnosprawności ruchowej z inną niepełnosprawnością - określa się to zaburzeniami sprzężonymi.

Przyczyny upośledzenia umysłowego

Upośledzenie umysłowe dzielimy na pierwotne, uwarunkowane czynnikami genetycznymi, lub wtórne, które z kolei jest wrodzone (czynniki uszkadzające działają w okresie płodowym lub podczas porodu) albo nabyte w dzieciństwie. Upośledzenie umysłowe dotyczy aż 3 % noworodków i 1% ogólnej populacji. Przyczyny tego zaburzenia są znane jedynie w 50-70% przypadków. Są to m.in.:

1. Czynniki genetyczne
• wrodzone zaburzenia metaboliczne, jak np. fenyloketonuria, galaktozemia;
• aberracje (zaburzenia) chromosomowe, przede wszystkim zespół Downa (trisomia 21 chromosomu, zdarza się w 1 na 1000 żywych porodów); zespół trisomii D;
• zespoły o niewyjaśnionym trybie dziedziczenia.
2. Czynniki uszkadzające płód
• choroby zakaźne matki: wirusowe (np. cytomegalia, różyczka), toksoplazmoza, listerioza, kiła wrodzona;
• czynniki immunologiczne, np. niezgodność antygenowa między krwią matki a płodu;
• wpływ toksyczny leków i innych substancji.
3. Czynniki działające na płód w okresie okołoporodowym, w czasie porodu i podczas pierwszych 3 lat życia: urazy głowy, zakażenia i zatrucia Ośrodkowego Układu Nerwowego
4. Przyczyny psychospołeczne. Dotyczą zwłaszcza lekkiego upośledzenia, którego częstą przyczyną są zaniedbania wychowawcze (rodzicielskie) - stały brak stymulacji aktywności umysłowej dziecka.

Upośledzenie umysłowe - charakterystyka pojęcia

Trudno jest sformułować definicję terminu upośledzenia umysłowego, gdyż jest to zjawisko bardzo skomplikowane, zarówno z powodu różnorodnych przyczyn, jakie leżą u jego podstaw, wielorakich objawów, a także ze względu na nieraz trudny do przewidzenia jego dynamizm, a więc i prognozę. Sztywność definicji upośledzenia umysłowego, to oczywiście trudność teoretyczna, niemniej jednak diagnoza, którą należy postawić może zaważyć na całym życiu dziecka, jeśli np. nieopatrznie zakwalifikuje je się do upośledzonych, podczas gdy jest ono tylko zaniedbane pedagogicznie albo ociężałe umysłowo.

Upośledzenie umysłowe jak twierdzą badacze - nie stanowi pewnej określonej jednostki chorobowej, ale jest zespołem skutków, rozmaitych w swej etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego. Wśród tych objawów na plan pierwszy wysuwa się funkcjonowanie procesów poznawczych poniżej przeciętnego poziomu z jednoczesnym upośledzeniem zdolności dostosowawczych.

Obok terminu upośledzenie umysłowe rozumianego jako niższego od przeciętnej poziomu intelektualnego, używa się również terminów takich jak:

• obniżona sprawność umysłowa - odnosi się do tej kategorii upośledzenia umysłowego, które wystąpiło dopiero w okresie postnatalnym, kiedy można już porównać stan obecny z poprzednim, a nie wówczas kiedy nastąpiło wyraźnie zahamowanie lub regresja w rozwoju intelektualnym;
• oligofrenia - to stan ogólnego zmniejszenia możliwości rozwojowych, szczególnie w zakresie sprawności intelektualnych, spowodowanych bardzo wczesnymi i jednocześnie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w ośrodkowym układzie nerwowym (Bilikiewicz 1973, 2000).

Edgar Doll specjalista w dziedzinie badań nad niedorozwojem umysłowym zaproponował sześć kryteriów, które uznał za istotne dla definicji upośledzenia umysłowego:

1. niedojrzałość społeczna
2. niska sprawność umysłowa
3. opóźnienie rozwojowe
4. zahamowanie nieprzemijające w miarę dojrzewania
5. pochodzenie konstytucjonalne
6. nieodwracalność procesu

Jednakże autor podkreśla, że żadne z wymienionych kryteriów nie może przesądzać o upośledzeniu umysłowym. Upośledzenie umysłowe określane jest różnymi terminami. Próbę ujednolicenia terminologii obowiązującej w pedagogice specjalnej podjął J. Kostrzewski (1974 r.) i zaproponował taki oto podział odchyleń od normy w funkcjonowaniu intelektu.

Dysfunkcje intelektu mogą być globalne lub parcjalne (fragmentaryczne, wycinkowe). Wśród nich wymienia się:

• upośledzenie umysłowe
• zahamowanie rozwoju
• obniżenie poziomu intelektualnego rozwoju
• opóźnienie umysłowe
• niedorozwój umysłowy
• ociężałość umysłowa
• otępienie (dementia)
• oligofrenia

Wielorakość i różnorodność definicji niedorozwoju umysłowego najogólniej można podzielić na dwie grupy:

Pierwsza grupa to definicje, które pojęcie niedorozwoju ograniczają do pewnych przypadków. Autorzy tej koncepcji upośledzenia umysłowego, przez niedorozwój umysłowy rozumieją stan ogólnego zmniejszenia możliwości rozwojowych, szczególnie w zakresie sprawności intelektualnych, spowodowanych bardzo wczesnymi jednoznacznie nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w ośrodkowym układzie nerwowym (Bilikiewicz).

Druga grupa to definicje, które traktują niedorozwój umysłowy o wiele szerzej tj. objawowo i mówią, iż przez niedorozwój umysłowy rozumie się niższą od przeciętnej ogólna sprawność intelektualną, która powstała w okresie rozwojowym i jest związana z jednym lub mniej zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się i społecznego przystosowania. To właśnie określenie oraz cztero-stopniowa klasyfikacja upośledzenia na upośledzenie w stopniu: lekkim, umiarkowanym, znacznym i głębokim przyjęło Zgromadzenie Ogólnoświatowej Organizacji Zdrowia, a z dniem 1.01.1968 r.. Wprowadziła ją również Międzynarodowa Klasyfikacja Chorób i Zgonów jako obowiązującą w dziedzinie upośledzenia umysłowego we wszystkich krajach.

Dzieci oligofreniczne należy odróżnić od dzieci opóźnionych umysłowo, u których obniżona jest - mniej lub bardziej trwale - zdolność uczenia się w skutek niekorzystnych warunków środowiskowych i wychowawczych. Istotnie różnicujący jest tu czynnik etiologiczny: dzieci oligofreniczne to dzieci z „defektem umysłowym”, tzn. z wrodzonymi lub wcześnie nabytymi wadami organicznymi, natomiast u dzieci opóźnionych umysłowo „deficyt intelektualny” jest uwarunkowany środowiskowo. Z tego też względu sam pomiar inteligencji jako wskaźnik upośledzenia umysłowego nie jest wystarczający. A zatem, niskie ilorazy inteligencji mogą uzyskać zarówno dzieci oligofreniczne, jak i dzieci opóźnione umysłowo, a również dzieci upośledzone sektorowo, np. dzieci z zaburzeniami mowy, słuchu i czynności motorycznych. Te i tym podobne zaburzenia mogą niekiedy, lecz nie muszą, towarzyszyć ogólnemu zahamowaniu rozwoju umysłowego, który jest charakterystyczny dla oligofrenii.

Klasyfikacja

Klasyfikacja upośledzeń umysłowych może być rozmaita, zależna od przyjętego kryterium, które wyznacza cel jaki ma na względzie. Problem klasyfikacji łączy się w zasadzie z przyjętą definicją. Definicje mają w zasadzie dwojakie ukierunkowanie: biologiczno-medyczne albo psychospołeczne (behawioralne).

Według Wechslera, który wprowadził standaryzowany iloraz inteligencji obrazujący (w jednostkach odchylenia standardowego) w jakim stosunku wynik osoby badanej pozostaje do przeciętnej rozkładu wyników w analogicznej grupie wiekowej. Poniższa klasyfikacja Wechslera uwzględnia rozpiętość wyrażoną w odchyleniach standardowych między wynikiem pomiaru poziomu umysłowego uzyskanego przez badane dziecko, a średnim rozkładem wyników dla jego wieku. Umożliwia to jednocześnie porównywanie ilorazów inteligencji uzyskanych w wyniku badań różnymi technikami pomiaru inteligencji.

Odchylenia standardowe	Nazwa	Iloraz inteligencji w skali Wechslera Snijders-Oomen
Mniejsze i równe -1,00s	Rozwój prawidłowy	85-100
Od -1,01sdo -2,00s	Pogranicze upośledzenia	70-84
Od -2,01s do -3,00s	Niedorozwój umysłowy lekkiego stopnia	55-69
Od -3,01s do -4,00s	Niedorozwój umysłowy umiarkowanego stopnia	40-54
Od -4,01s do -5,00s	Znaczny niedorozwój umysłowy	25-39
Większe niż -5,01	Głęboki niedorozwój umysłowy	0-24

Taki typ klasyfikacji stał się podstawą dostosowania struktury szkół specjalnych dla dzieci i młodzieży upośledzonych umysłowo.

O upośledzeniu umysłowym mówimy wtedy, gdy ogólna sprawność intelektualna danej osoby jest obniżona w sposób statystycznie znamienny w porównaniu z wartością przeciętną (średnią) w tej samej grupie wiekowej, czemu towarzyszy obniżenie zdolności przystosowania się. Przyjmując 100 za przeciętną wartość ilorazu inteligencji mierzonej testami (w najczęściej używanym teście Wechslera) - osoby upośledzone umysłowo mają iloraz inteligencji 70 lub mniej. Iloraz inteligencji mierzy się porównując wiek testowy z wiekiem kalendarzowym, przy czym wynik mnoży się przez sto. Tak oto na podstawie ilorazu inteligencji rozpoznaje się następujące stopnie upośledzenia umysłowego:

1. Upośledzenie umysłowe lekkie - II 70 - 85/90
2. Upośledzenie umysłowe umiarkowane - II 50 - 69
3. Upośledzenie umysłowe znaczne - II 20 - 49
4. Upośledzenie umysłowe głębokie - II 0 - 19

Poza upośledzeniem czynności umysłowych kolejnym warunkiem rozpoznania tego zaburzenia jest to, że jego początek musiał mieć miejsce w wieku rozwojowym - przed 18 r.ż,. W zasadzie dotyczy to pierwszych lat życia, czyli okresu, w którym kształtuje się intelekt człowieka. Jeżeli do upośledzenia intelektu dojdzie w wieku, w którym jest on już rozwinięty, co według niektórych autorów ma miejsce już u czteroletniego dziecka, to mówimy nie o upośledzeniu umysłowym lecz o otępieniu.

Istnieje również klasyfikacja psychiatryczna, w której wyodrębnia się niektóre szczegółowe postacie upośledzenia umysłowego, takie jak: małogłowie, wodogłowie, mongoloidzie, matołectwo, niedorozwój fenylo-pirogronowy i inne - na podstawie swoistych syndromów dotyczących zarówno cech psychicznych, jak i fizycznych, a także na podstawie specyficznej etiologii (nie zawsze jasno określonej).

Wskaźniki oceny inteligencji

Jednym z bardziej czułych wskaźników inteligencji człowieka jest mowa. W zależności od głębokości zaburzenia obserwuje się albo jej brak (upośledzenie głębokie), względnie różny stopień upośledzenia mowy; z ubogim zasobem słów, niezdolnością do abstrakcyjnego myślenia, zdolności do analizy i syntezy. Myślenie osób upośledzonych umysłowo cechuje egocentryczność, konkretność oraz brak krytycyzmu. Wraz obniżeniem się ogólnej sprawności myślenia występuje upośledzenie czynności ruchowych oraz niemożność prowadzenia samodzielnego życia.

Relacja pomiędzy rozwojem umysłowym a społecznym jest bardzo złożona. Na pojęcie sprawności umysłowej (inteligencji) składa się wiele rozmaitych funkcji, których poziom może być nie jednakowy. U dzieci z upośledzeniem umysłowym obserwuje się dużą nierównomierność w poziomie różnych funkcji, dlatego też trudno jest powiedzieć ogólnie o znaczeniu umysłowego upośledzenia dla funkcjonowania społecznego, chociaż można go porównywać z ilorazem inteligencji. Rozwój społeczny to także zjawisko niejednorodne. Można twierdzić, iż obniżenie sprawności umysłowej (wyrażone obniżonym poziomem inteligencji) pozostaje w niejednakowo silnym związku ze sposobem funkcjonowania społecznego w jego różnych aspektach. W indywidualnych przypadkach zdarzają się znaczne różnice na korzyść i niekorzyść pomiędzy stopniem ograniczenia intelektualnej sprawności, a funkcjonowaniem społecznym. Poza zjawiskiem dysharmonii rozwoju umysłowego tłumaczy ten fakt różna siła innych czynników, pozaintelektualnych oddziaływujących na rozwój społeczny i ich znaczenie może by c większe od sprawności intelektualnej. Sprawność ta odgrywa szczególnie istotną rolę w sytuacjach nowych i złożonych - w znanych i nieskomplikowanych mechanizmy reprodukcji zachowań, naśladownictwo, korzystania z wzorów rozwiązań przyswajanych w formie odruchowo warunkowej lub nawykowej mogą stanowić przesłanki racjonalności zachowań i zastępować braki intelektualnej analizy sytuacji. Ważne znaczenie jako narzędzie poznania posiada także w relacjach międzyludzkich czynnik empatii emocjonalnej, trudny do badań, ale w widoczny sposób wymagający w wielu przypadkach prawidłowe reakcje społeczne osób z upośledzeniem umysłowym.

Opracowanie - Marzena Mieszkowicz - neurologopeda

Literatura:

1. Bilikiewicz Adam. Psychiatria. Wydawnictwo Lekarskie PZWL. 2000;
2. Bilikiewicz T. Pedagogika kliniczna 1973;
3. Grzegorzewska Pedagogika specjalna 1668;
4. K Kirejczyk Upośledzenie umysłowe- Pedagogika;
5. Kostrzewski Wprowadzenie do skali inteligencji D. Wechlera dla dzieci od 5-15 1970;
6. Kostrzewski Podstawy współczesnej diagnostyki psychologii klinicznej niedorozwoju umysłowego 1974;