poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

DZIECKO NADPOBUDLIWE - przyczyny, objawy, terapia

Rozwój psychomotoryczny » DZIECKO NADPOBUDLIWE - przyczyny, objawy, terapia

1. Definicja zespołu ADHD

Tajemnicze ADHD to skrót od angielskiej nazwy Attention Deficit Hyperactivity Disorder, czyli - zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi - (często nazywany po prostu - zespołem kiperkinetycznym lub zespołem nadpobudliwości psychoruchowej).

ADHD to jedno z najczęstszych zaburzeń wieku rozwojowego. Zauważane jest u 2-5 % populacji. Stopień uciążliwości objawów jest bardzo różny w poszczególnych przypadkach, zależy on od siły uwarunkowań biologicznych, ale także od środowiska, świadomego oddziaływania i leczenia.

Zespół ten objawia się trwałymi sposobami zachowania układającymi się w charakterystyczną triadę objawów:

• problemy z utrzymaniem uwagi
• problemy z kontrolą impulsywności nadmierna ruchliwość
• nadmierna ruchliwość

Bardzo wiele dzieci ma takie problemy jednak o zespole nadpobudliwości mówimy tylko wtedy gdy objawy te są niewspółmierne do wieku i poziomu rozwoju dziecka, a także stają się źródłem niepowodzeń w domu i szkole, niekorzystnie wpływają na życie rodzinne naukę i rozwój dziecka.

Problemy z utrzymaniem uwagi, przejawiają się krótkim czasem skupienia, trudnościami w koncentracji nieumiejętnością wybrania tego, nad czym w danym momencie należy pracować oraz bardzo łatwym rozpraszaniem się pod wpływem zewnętrznych bodźców. Dzieci nadpobudliwe zatem koncentrują się w bardziej spokojnym otoczeniu, kiedy są izolowane od tego co może je rozpraszać i kiedy bardzo jasno jest określone na czym mają się skupić. Pomaga im także jeśli w trakcie zadania są dodatkowo zachęcane do jego wykonania. Zaburzenia uwagi powodują zwykle że dotknięte nimi dzieci gorzej radzą sobie w szkole. Osiągają słabsze wyniki i maja gorsze kontakty z nauczycielami, których denerwują swoim brakiem zdolności do skupienie się na tym co najważniejsze. Pochodną zaburzeń uwagi jest stałe gubienie przedmiotów a także zapominanie o różnych rzeczach, gdyż aby coś zapamiętać trzeba najpierw na to zwrócić uwagę.

Problemy z kontrolą impulsywności oznaczają wykonywanie przez dziecko czynności bez przewidywania. Jakie mogą być ich następstwa. Dotyczy to zarówno samego dziecka, jak i innych dzieci którym mogą one nie zamierzenie wyrządzić krzywdę. Dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej zwykle rozpoczynają wykonywanie zadania bez całkowitego zrozumienia instrukcji. Często nie wysłuchują jej do końca mają kłopoty z wykonaniem długoterminowych złożonych prac. Trudniej im uczyć się z wcześniejszych doświadczeń oraz ogólnych zasad. Są bardziej gadatliwe, przerywają innym, nie czekają na swoją kolej w grupowych sytuacjach. Nic dziwnego że częściej są nie lubiane przez rówieśników i dorosłych i prowokują ich do wyrażania negatywnych opinii o sobie. Maja krótszy okres odwlekania działania - muszą zrobić natychmiast coś co przychodzi im do głowy i nie potrafią czekać na nagrodę lub pochwałę, w klasie szkolnej często oznacza to wtrącanie się do wypowiedzi nauczyciela lub innych dzieci, lub nieustanne domaganie się pytania. Nadmierna impulsywność może mieć także tragiczne następstwa. Dzieci nadpobudliwe znacznie częściej niż pozostałe ulegają poważnym wypadkom lub w nich giną.

Nadmierna ruchliwość jest to zbytnia aktywność nie połączona z wykonywaniem zadania, która jest irytująca i dokuczliwa dla będących wokół osób. Dziecko nadpobudliwe z trudnością pozostaje w jednym miejscu często biega wspina się na meble. U starszych dzieci i nastolatków może to ograniczyć się do wiercenia, kręcenia się na krześle, obgryzania długopisu, lub poczucia wewnętrznego niepokoju. Aktywność dziecka nadpobudliwego zazwyczaj jest dość chaotyczna nie służy określonemu celowi zdarzenia. Są konfliktowe, mają trudności w przystosowaniu się do nowych sytuacji, obrażają się, bywają drażliwe, agresywne, łatwo przechodzą od śmiechu do płaczu. Nadpobudliwość emocjonalna może objawiać się w postaci wzmożonej lękliwości. Przejawia się wtedy: niepokojem, lękiem, strachem przed różnymi sytuacjami.

2. Przyczyny ADHD

Nadruchliwość, impulsywność, zaburzenia koncentracji uwagi - oto charakterystyczne cechy zespołu ADHD. Stanowią one wyzwanie dla rodziców i pedagogów, dziecku z ADHD niejednokrotnie utrudniają naukę o raz nawiązanie prawidłowych relacji z rówieśnikami. Z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej często występują specyficzne trudności w uzyskiwaniu umiejętności szkolnych takie jak: dysleksja, dysgrafia oraz dyskalkulia.

Prawidłowo funkcjonujący układ nerwowy dziecka charakteryzuje się dużą siłą procesu pobudzania i hamowania oraz wysokim stopniem równowagi obu tych procesów, procesów także średnim stopniem ich ruchliwości. Siła układu nerwowego wyraża się zdolnością komórek nerwowych do pracy. Równowaga rozumiana jest jako określony stosunek obu tych procesów do siebie. Natomiast ruchliwość to zdolność układu nerwowego do przechodzenia od stanu pobudzenia do hamowania. Z ADHD mamy do czynienia wówczas, jeśli dochodzi do procesów pobudzania nad procesami hamowania. Jeśli w fazie największego wzrostu mózgu występują jakieś przeszkody mogą one doprowadzić do zmniejszenia się liczby połączeń nerwowych oraz spowolnić biochemiczne procesy dojrzewania. To w rezultacie może spowodować zaburzenia procesów nerwowych i wpłynąć na opóźnienie kształtowania się mowy, czytania, pisania, a także myślenia. Jest to jedna z przyczyn powstawania ADHD. Do innych możemy zaliczyć wspomniane już wcześniej czynniki genetyczne oraz uszkodzenia powstałe w życiu płodowym, a także w czasie porodu (np.: niedotlenienie mózgu). Niejednokrotnie przyczyną ADHD stają się błędy wychowawcze i nerwowy tryb życia dziecka.

W jakich sferach może się przejawiać ADHD?

Nadpobudliwość psychoruchowa może się przejawiać w trzech sferach:

• ruchowej,
• poznawczej,
• emocjonalnej

Nadpobudliwość w sferze ruchowej to: wzmożona ekspansja ruchowa oraz niepokój ruchowy. Te dzieci u których występuje wzmożona ekspansja ruchowa są ruchliwe, biegają, skaczą, krzyczą podczas zajęć, wyrywają się do odpowiedzi, machają rękami, są pełne energii, nie mogą usiedzieć na miejscu, kręcą się i wiercą, chodzą po sali, zaczepiają inne dzieci i przeszkadzają im. Niepokój ruchowy objawia się często dodatkowymi skurczami mięśni, tikami, wyładowaniami ruchowymi.

Nadpobudliwość w sferze poznawczej przejawia się w ten sposób, że występuje u dziecka wzmożony odruch orientacyjny na działające bodźce. Dziecko nie może skupić się na jednej rzeczy, ciągle je coś rozprasza, powodując nadmierne pobudzenie w centralnym układzie nerwowym. Przeszkadza, rozmawia z kolegami, zwraca uwagę na każdy szmer, głośno go komentując, wyrwane do odpowiedzi przez nauczyciela nie wie o co jest pytane. U tych dzieci może występować wzmożona wyobraźnia. Wtedy świat fantazji przeważa nad rzeczywistością.

Nadpobudliwość w sferze emocjonalnej polegają na zwiększonej wrażliwości na działające bodźce. U tych dzieci występują intensywniejsze reakcje uczuciowe na różne sytuacje czy zdarzenia. Są konfliktowe, mają trudności w przystosowaniu się do nowych sytuacji, obrażają się, bywają drażliwe, agresywne, łatwo przechodzą od śmiechu do płaczu. Nadpobudliwość emocjonalna może objawiać się w postaci wzmożonej lękliwości. Przejawia się wtedy: niepokojem, lękiem, strachem przed różnymi sytuacjami.

3. Kryteria diagnostyczne

Klasyfikacja Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego - DSM-IV, określa bardzo szczegółowo jakie muszą być spełnione kryteria aby można było rozpoznać ADHD. Oto one:

A.1. Zaburzenia koncentracji uwagi

Sześć lub więcej z podanych poniżej objawów zaburzeń koncentracji uwagi musi utrzymywać się przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju.

• [dziecko] nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności. Popełnia błędy wynikające z niedbałości;
• często ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach;
• często wydaje się nie słuchać tego, co się do niego mówi;
• często nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnieniem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji;
• często ma trudności ze zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć;
• nie lubi, ociąga się lub unika rozpoczęcia zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego - jak nauka szkolna lub odrabianie zajęć domowych;
• często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć np.: zabawki, przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia;
• łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców;
• często zapomina o różnych codziennych sprawach.

A.2. Nadruchliwość i impulsywność

Sześć lub więcej z podanych poniżej objawów nadruchliwości i impulsywności (nadpobudliwości psychoruchowej) musi się utrzymywać przez przynajmniej 6 miesięcy w stopniu utrudniającym adaptację (funkcjonowanie) dziecka bądź w stopniu niewspółmiernym do jego rozwoju.

Nadruchliwość

• [dziecko] ma często nerwowe ruch rąk lub stóp bądź nie jest w stanie usiedzieć w miejscu;
• wstaje z miejsca w czasie lekcji lub w innych sytuacjach wymagających spokojnego siedzenia;
• często chodzi po pomieszczeniu lub wspina się na meble w sytuacjach, gdy jest to zachowanie niewłaściwe - w szkole, w pracy, w domu;
• często ma trudności ze spokojnym bawieniem się lub odpoczywaniem;
• często jest w ruchu; „biega jak nakręcone”
• często jest nadmiernie gadatliwe.

Impulsywność

• często wyrywa się z odpowiedzią zanim pytanie zostanie sformułowane w całości;
• często ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej;
• często przerywa lub przeszkadza innym (np. wtrąca się do rozmowy lub zabawy).

Jeżeli 12 z wyżej podanych 18 objawów występuje u danego dziecka w zachowaniu w domu, poza domem i w szkole można przypuszczać że jest to zespół nadpobudliwości psychoruchowej.

B. Niektóre upośledzające funkcjonowanie dziecka objawy zaburzeń koncentracji uwagi lub nadpobudliwości psychoruchowej (nadruchliwości, impulsywności) ujawniły się przed 7 rokiem życia dziecka.

C. Upośledzenie funkcjonowania dziecka spowodowane tymi objawami występuje w dwóch lub więcej sytuacjach (np. w szkole i w domu).

D. Stwierdza się klinicznie istotne upośledzenie funkcjonowania społecznego, zawodowego lub szkolnego (w zakresie edukacji).

E. Objawy u dziecka nie występują w przebiegu przetrwałych zaburzeń rozwojowych, schizofrenii lub innych psychoz i nie można ich trafniej uznać za objawy innego zaburzenia psychicznego (np. zaburzeń nastroju, lękowych, dysocjacyjnych lub nieprawidłowej osobowości).

4. Częstość wystepowania

ADHD występuje na całym świecie we wszystkich kulturach zaburzenie to jest rozpoznawane u dzieci mających trwale występujące objawy, które rozpoczęły się przed 7 rokiem życia, jednak często jego początki można obserwować nawet w drugim roku życia dziecka. U większości dzieci nie ma początku występowania objawów a rodzice zgłaszają się po pomoc wtedy gdy ruchliwość i impulsywność dziecka uniemożliwiają mu naukę w szkole. Nasilenie objawów u większości dzieci zmniejsza się z wiekiem w niewielki ilości przypadków utrzymuje się nawet w wieku dorosłym (30%). Częstość występowania ADHD ocenia się między 3 a 5% u dzieci w wieku szkolnym, ale tylko 20% z nich trafia pod specjalistyczną opiekę.

Częściej tym zaburzeniem dotknięci są chłopcy. U chłopców na pierwszy plan wysuwają się objawy z nadmierną impulsywnością i ruchliwością. U dziewcząt częściej występują problemy z koncentracja uwagi. Dziewczęta mają kłopoty z nauką, ale nie sprawiają problemów wychowawczych i zwykle nie są kierowane do psychologa lub psychiatry. Chłopcy przysparzają wiele trudności wychowawczych i tym samym częściej trafiają pod specjalistyczną opiekę psychologa lub psychiatry.

5. Jak pomóc dziecku nadpobudliwemu psychoruchowo?

Każde dziecko potrzebuje wiele zrozumienia, ale dziecku nadpobudliwemu jest ono szczególnie potrzebne. Warto pamiętać, że jego zachowanie, męczące dla otoczenia jemu samemu sprawia również poważne problemy.

Jeśli przyjąć, że u podłoża nadpobudliwości leży zaburzenie mechanizmu hamowania zachowania, opóźniający z kolei nabycie zdolności uwewnętrzniania i realizowania opisanych wcześniej czterech funkcji wykonawczych, to dzieciom z ADHD można pomóc:

• organizując im środowisko zewnętrzne (uporządkowane otoczenie to ważny element ewentualnego leczenia farmakologicznego. Takie dziecko żyje w świecie wewnętrznego niepokoju i dlatego świat wokół niego powinien być uporządkowany.
• Dziecko nadpobudliwe potrzebuje więcej zrozumienia, tolerancji i cierpliwości ze strony dorosłych. Warto pamiętać, że jego zachowania, męczące dla otoczenia, jemu samemu sprawiają również poważne problemy, trudniej mu znaleźć przyjaciół, trudno odnieść sukces, trudniej usłyszeć pochwały.
• Wprowadzaj porządek i rutynę. Większość dzieci lubi, kiedy rytm dnia jest stały. Znana pora wstawania, posiłków, obowiązków i kładzenia się spać. Daje im to poczucie bezpieczeństwa i stałości. Poza tym układ nerwowy i cały organizm dziecka ma czas na regenerację.
• Ograniczaj bodźce. Ponieważ dziecko łatwo się rozprasza, należy się starać by w domu był spokój. Należy unikać puszczania głośnej muzyki, zapraszania często i wielu gości naraz trzeba ograniczać przesiadywanie przed telewizorem czy komputerem. Trzeba dbać o to, by dziecko mogło się skupić na jednej czynności. Kiedy je, niech nie gra radio. Kiedy czyta, niech nie je itd.
• Mów jasno i wyraźnie. Staraj się, by to, co mówisz, było jak najbardziej konkretne. Zamiast ogólnego: „znów nie posprzątałeś pokoju”, powiedz raczej: „pościel łóżko”. Zamiast „ale z ciebie niezdara” powiedz: „trzymaj filiżankę za ucho”. I nie dawaj dziecku zbyt dużo możliwości wyboru.
• Staraj się planować. Dzieci nadpobudliwe wytrąca z równowagi wszystko, co jest nagłe i niespodziewane. Dlatego jest dobrze w domu
• Przewiduj za dziecko wydarzenia. Rozkładaj jego przyszłe zadania na prostsze, mniej odległe czynności i natychmiast nagradzaj dziecko. Celem tych zabiegów jest zastąpienie dziecka wewnętrznych, niewłaściwie funkcjonujących systemów informacji, zasad i motywacji.
• Zadbaj o miejsce pracy dziecka. Każde dziecko w wieku szkolnym, a zwłaszcza nadpobudliwe powinno mieć wygodne i ciche miejsce pracy, z małą ilością przedmiotów dookoła. Najlepszy będzie jasny blat, lampa i dwa pojemniki: na kredki i na długopisy. Miejsce do pracy powinno być jasne i nie zagracone.
• Kąpiel dziecka nadpobudliwego traktuj nie tylko jako zabieg higieniczny ale też jako doskonały moment do relaksu i wyciszenia.
• Staraj się interweniować w sytuacjach konfliktowych, w jakie uwikłało się twoje dziecko, reguluj jego zachowania, ucz go innego sposobu negatywnych uczuć.
• Zachęcaj dziecko do wykonywania rożnego rodzaju prac plastycznych, które pomogą mu uzewnętrznić jego uczucia.
• Staraj się dostosować tempo pracy i zabawy do możliwości psychofizycznych dziecka.
• Zapewnij dziecku specjalistyczną pomoc psychologiczno - pedagogiczną w momencie, gdy dziecko zaczyna mieć problemy w nauce.
• Daj dziecku szansę wypowiadania się, jednocześnie porządkuj jego wypowiedzi, pamiętając o tym, że dziecko ma skłonność do udzielania pochopnych odpowiedzi.
• Staraj się budzić zainteresowania dziecka i angażować go w bardzo konkretnym działaniu.
• Bądź elastycznym rodzicem. Pamiętaj, że twoje wypróbowane metody wychowawcze mogą cię zawieść. Dziecko nadpobudliwe wymaga jasno określonych reguł ale nadmierny rygoryzm często daje odwrotny skutek do zamierzonego.
• Nie obwiniaj się. Nic dziwnego, że mając w domu tak żywe dziecko, często niesforne i ty - rodzic stajesz się impulsywna i nie postępujesz „właściwie". Jeśli zdarzy ci się zareagować agresją spróbuj sobie wybaczyć. Po prostu przeproś dziecko i działaj dalej. Jeśli napady furii zdarzają się to zwróć się o pomoc do specjalisty.
• Ucz się skutecznych metod radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Pracuj nad własnymi emocjami, ucz się tzw. Komunikacji otwartej. W tym celu, jeżeli jest to tylko możliwe bierz udział w „Szkole dla Rodziców".
• Staraj się konfrontować dziecko z konsekwencjami swoich zachowań. Przypominaj i podpowiadaj mu, jak ma postępować, aby lepiej zorganizować czas i móc korzystać z rozmaitych wskazówek.
• Staraj się współpracować ze szkołą, przedszkolem do którego uczęszcza twoje dziecko - dbaj o jego pozytywny wizerunek w oczach innych.
• Możesz, po konsultacji z lekarzem podawać leki. Poprawiają one zdolność hamowania i regulowania impulsywnych zachowań. Współczesne leki zapewniają znaczną poprawę w zachowaniu dzieci z ADHD. Dzieci stają się mniej impulsywne, lepiej zapamiętują, przejawiają większą samodzielność, dzięki temu staja się bardziej lubiane w gronie kolegów i nauczycieli.
• Baw się razem z dzieckiem. Są zabawy, które mogą powoli ale dość skutecznie mogą pomóc wyciszyć dziecko i poprawić jego funkcjonowanie szkolne i społeczne
• Przypominaj dziecku o pewnych obowiązkach, umieszczając, np. karteczki z różnymi napisami w widocznych miejscach.
• Podsuwaj dziecku rozwiązania alternatywne. Zamiast mówić, żeby przestało coś robić, staraj się mu posunąć, co mogłoby zacząć robić

Wskazówki dla nauczycieli i rodziców

Reakcja na zachowanie dziecka musi być:

• Szybka- natychmiast po przewinieniu
• Skuteczna- przeprowadzona do końca
• Sprawiedliwa odpowiednia do przewinienia
• Słuszna -związana z rzeczywistym przewinieniem
• Sympatyczna- nie odbieramy dziecku naszej miłości nie złościmy się
• Słowna- nie fizyczna
• Konsekwentna- reagujemy za każdym razem

Pamiętaj o dziesięciu podstawowych prośbach dziecka nadpobudliwego, które zawierają całą esencję i wykładnię skutecznego postępowania z dzieckiem nadpobudliwym. Oto one:

1. Pomóż mi skupić się na jednej czynności.
2. Chcę wiedzieć, co się zdarzy za chwilę.
3. Poczekaj na mnie, pozwól mi się zastanowić.
4. Jestem w kropce, nie potrafię tego zrobić, pokaż mi wyjście z tej sytuacji.
5. Chciałbym od razu wiedzieć, czy to, co robię, jest zrobione dobrze.
6. Dawaj mi tylko jedno polecenie naraz.
7. Przypomnij mi, żebym się zatrzymał i pomyślał.
8. Dawaj mi małe zadania do wykonania, kiedy cel jest daleko gubię się.
9. Chwal mnie choć raz dziennie, bardzo tego potrzebuję.
10. Wiem, że potrafię być męczący, ale czuję, ze rosnę, kiedy okazujesz mi, jak mnie kochasz!

Wychowywanie i praca z dzieckiem nadpobudliwym

Wychowywanie dziecka z ADHD to bardzo ciężka i mozolna praca. Pomocy i wsparcia wymaga zarówno dziecko, jak i jego rodzina i nauczyciele. W odniesieniu do dziecka wskazana jest terapia indywidualna lub grupowa, trening umiejętności społecznych, terapia zaburzeń uwagi i odpowiednia postawa osób bliskich. Jeśli chodzi o rodziców i nauczycieli konieczne jest wyjaśnienie istoty zaburzenia, jego przebiegu i rokowania oraz poradnictwo w zakresie metod wychowawczych i stymulacji rozwoju dziecka (współpraca ze specjalistami).

Metody wychowawcze wykorzystywane w pracy z dzieckiem nadpobudliwym:

• Metoda T. Gordona (uczy sposobów wzajemnego okazywania sobie akceptacji i zrozumienia).

Metody stymulacji rozwoju:

• Metoda Ruchu Rozwijającego Weroniki Sherborne (poprzez ruch dziecko uczy się poznawać siebie i świat),
• Metoda P. Denisona - kinezylogia edukacyjna (ma na celu stymulację układów nerwowych odpowiedzialnych za koncentrację i uwagę poprzez bodźce ruchowe),
• Metoda Dobrego Startu.

Opracowały:
Ewa Jurasik - logopeda
Barbara Tobiasz - pedagog specjalny

LITERATURA:

1. T. Wolańczyk, A. Kołakowski, M. Skotnicka „Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci”, Wyd. BiFolium.
2. Russell A. Barkley. „Dzieci nadpobudliwe i roztargnione”, w czasopiśmie: Świat Nauki, Listopad 1998.
3. Hanna Nartowska. „Wychowanie dziecka nadpobudliwego”, Nasza Księgarnia.
4. B. Kaja „Zarys terapii dziecka”, Wyd. Uczelniane WSP Bydgoszcz 1994.