poradnik-logopedyczny.plinterdyscyplinarny serwis logopedyczny

Potrzeby rozwojowe i sposoby ich zaspokajania w terapii dzieci głęboko upośledzonych umysłowo

Upośledzenie umysłowe » Potrzeby rozwojowe i sposoby ich zaspokajania w terapii dzieci głęboko upośledzonych umysłowo

Różnie bywa określany sens pracy rewalidacyjno-wychowawczej dzieci głęboko upośledzonych umysłowo. Zdaniem Kwiatkowskiej M. program edukacji osób głęboko upośledzonych jest programem „wspomagania rozwoju”, zaś główną zasadą terapii - podaje Kielin J.- jest „towarzyszyć rozwojowi”. Natomiast Wojtyczka R. przedstawił to obrazowo jako podróż w odkrywaniu świata, zaś „Wrotami” do tego zagadkowego świata są właśnie potrzeby dziecka. Znajomość potrzeb osób głęboko upośledzonych oraz sposobów ich zaspokajania to jednocześnie baza do konstruowania kolejnych etapów działalności eukacyjno-terapeutycznej. Warto więc pamiętać, że wszelkie niepożądane zachowanie dziecka jest sygnałem niezaspokojenia jakiejś jego potrzeby. Natomiast efektywność zastosowanej przez nas terapii i edukacji osiągniemy tylko wtedy, gdy dobrze rozpoznamy i zlikwidujemy przyczynę niepokojącego nas zachowania, bowiem zachowanie niepożądane, to przecież nic innego jak reakcja obronna na to, co proponujemy, nie uwzględniając indywidualności dziecka.

W niniejszym opracowaniu przedstawiam podstawowe potrzeby dzieci głęboko upośledzonych umysłowo. Potrzeby to zespół oczekiwań i warunków potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania w najbliższym środowisku. Wykorzystując dostępną literaturę fachową można dokonać następującego podziału potrzeb rozwojowych dziecka głęboko upośledzonego umysłowo:

• potrzeby podstawowe (biogenne),
• potrzeba bezpieczeństwa,
• potrzeby związane z dojrzewaniem osobowości społecznej,
• potrzeby czynnościowe (dot. ruchu i doznawania wrażeń zmysłowych),
• potrzeby poznawcze.

Potrzeby podstawowe to te, które stanowią właściwe i istotne elementy ludzkiej egzystencji takie jak: życiowa potrzeba zaspokojenia głodu, pragnienia, uśmierzenia bólu. W przypadku zagrożenia człowiek jest w stanie zaspokoić te potrzeby wszelkimi sposobami. Większość naszych działań ma wtedy na celu uniknięcie głodu, pragnienia czy bólu. W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim określenie treści i zakresu tych potrzeb nie jest łatwe, bo nie są one w stanie wypracować takich strategii działania, aby uniknąć głodu, pragnienia czy bólu. Problemy związane z przeżuwaniem, odruch wymiotny, trudności z ssaniem, rozdrabnianiem pokarmu, zaburzenia oddychania, które mogą spowodować niebezpieczeństwo trafiania pokarmu do tchawicy, są przyczyną zaburzonego metabolizmu bądź skutkiem poważnych zaburzeń motorycznych i czuciowych, albo innych przewlekłych powikłań rozwojowych. Patologicznemu napięciu mięśniowemu często towarzyszy przewlekły ból. Inną przyczyną mogą być, niefizjologiczne obciążenie stawów, deformacje w obrębie kręgosłupa i klatki piersiowej, które niekiedy są przyczyną przemieszczania się organów wewnętrznych. Ból zęba, ból głowy to dolegliwości, które długo mogą pozostać niezauważone. Oczywiste jest, że jakość życia człowieka, który cierpi z powodu głodu, pragnienia, bólu jest poważnie ograniczona. Złe samopoczucie jednostki głęboko upośledzonej umysłowo, czy dodatkowo ograniczona aktywności i zdolność do koncentracji, brak reakcji na naszą stymulację być może tkwi w zaburzeniach realizacji którejkolwiek z podstawowych potrzeb.

Potrzeba poczucia bezpieczeństwa jako najważniejsza z potrzeb wspomaga funkcjonowanie dziecka. Aby mogła być odpowiednio realizowana, to nauczyciel, terapeuta, oraz rodzice w swoim postępowaniu powinni spełnić podstawowy warunek związany z organizacją procesu strukturyzacji najbliższego otoczenia dziecka, a mianowicie:

• zachować stabilność i konsekwencję w kontakcie z dzieckiem. Zachowanie osób trzecich musi być przewidywalne dla dziecka, by mogło zrozumieć sygnały płynące ze strony nadawcy. Ważne są tutaj zrytualizowane formy kontaktu, szczególnie złożonych relacji międzyludzkich.
• stworzyć poczucie bezpieczeństwa uczuciowego, stabilnej więzi emocjonalnej poprzez okazywanie miłości, a delikatność, sympatia, zaufanie i czułość to psychofizjologiczne aspekty uczenia wzajemnego współodczuwania.
• zachować względną stabilność środowiska zewnętrznego, a więc niezmienność i stabilność miejsca, w którym dziecko głęboko upośledzone umysłowo przebywa, uczy się, ma okazję realizować się.
• rozwijać i uszanować niezależność dziecka. Dziecko głęboko upośledzone umysłowo jest całkowicie zależne od aktywności opiekunów, terapeutów i nauczycieli. Poczucie bezpieczeństwa zostaje utrwalone poprzez organizowanie sytuacji, w której uczeń ma możliwość podkreślenia własnej aktywności i autonomii.

Potrzeba związana z dojrzewaniem osobowości społecznej polega na poszukiwaniu przez rodziców, nauczycieli indywidualnego wizerunku każdego dziecka i organizowaniu pomocy w możliwie najpełniejszym wyrażaniu siebie, jako niepowtarzalnej ludzkiej istoty. Rozwój osobowy to proces przechodzenia od całkowitej zależności do inicjatywy i aktywności własnej dziecka poprzez:

1. wyodrębnienie siebie z otoczenia,
2. nabywanie świadomości ciała i bycia sobą,
3. ujawnianie potrzeb i pragnień,
4. samodzielność w podejmowaniu decyzji,
5. rozwój zdolności.

Wyróżnia się tu następujące potrzeby (za Wojtyczka R.):

• Potrzeba kontaktu i wzajemnego porozumiewania się. Bardzo ważne jest szukanie sposobów i dróg porozumiewania się rodziców i nauczycieli z dzieckiem głęboko upośledzonym umysłowo, gdyż ma ono dużo większe możliwości wyrażania siebie, niż odbierania komunikatów pochodzących od nas. Obserwacja i interpretacja jego zachowania to cudowny klucz do szukania sposobu wzajemnego porozumiewania się i kształtowania sprawczości pozytywnej w efektywnym porozumiewaniu się.
• Potrzeba bycia zauważonym. W terapii nie można zapomnieć o tym, że każde dziecko chce być zauważone i nagrodzone. Nasz uczeń także, doceniajmy jego obecność, zaangażowanie i aktywność.
• Potrzeba kontaktu z innymi osobami. Człowiek jako istota ludzka nie potrafi i nie może żyć w izolacji, pozbawiony kontaktu z drugim człowiekiem. W bezpośrednich bądź pośrednich interakcjach tworzą się i kształtują podstawowe mechanizmy wpływające na rozwój osobowy człowieka. A zatem takoż samo dziecko z głębokim upośledzeniem umysłowym potrzebuje takich oddziaływań, w których będzie miało warunki do budowania pozytywnego obrazu siebie w otoczeniu społecznym.
• Potrzeba doznawania poczucia własnej wartości. Aby zrealizować tę potrzebę w terapii starajmy się skupić naszą uwagę na dziecku, jego reakcjach, okazując mu akceptację, szacunek i zaufanie. Głównym i najważniejszym zadaniem jest przekonanie dziecka o jego pozytywnej sprawczości oraz rozbudzenie wiary w osiągnięcie sukcesu.

Potrzeby czynnościowe to przede wszystkim potrzeba ruchu i potrzeba urozmaiconego doznawania wrażeń zmysłowych.

Życie każdego człowieka wiąże się z potrzebą działania, a ograniczenie aktywności to jedna z typowych cech charakteryzujących osoby głęboko upośledzone umysłowo. Doświadczenie ruchu, umiejętność kontrolowania własnych działań, możliwość oddziaływania na przedmioty to elementy wpływające na rozwój i kształtowanie własnej tożsamości. Każde dziecko ma naturalną potrzebę wąchania, dotykania, słuchania, patrzenia na to, co go otacza. Dziecko głęboko upośledzone umysłowo również pragnie być aktywne i mieć okazję wielozmysłowego poznawania, jednakże musimy w tym pomóc dostarczając wielu takich doświadczeń.

Potrzeby poznawcze są na równi ważne z innymi potrzebami, gdyż ich realizacja stanowi integralną całość w procesie rewalidacyjno-wychowawczym dziecka głęboko upośledzonego umysłowo. Szeroko rozumiana stymulacja wielozmysłowa, proces integracji pojedynczych wrażeń zmysłowych to mechanizmy wykorzystywane do realizacji tych potrzeb. Zdobywanie krok po kroku jak największej orientacji we własnej osobie, otaczającym dziecko świecie, oraz nauczenie takich umiejętności, które pozwolą jemu na możliwie największą niezależność i czerpanie zadowolenia z życia to efekty prawidłowo zrealizowanych potrzeb poznawczych.

Opracowanie: Marzena Mieszkowicz - neurologopeda

Literatura:

1. Kwiatkowska M. - „Dzieci głęboko niezrozumiane”;
2. Frohlich A. - „Stymulacja od podstaw”;
3. Kielin J. (red.) - „Rozwój daje radość. Terapia dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim”;
4. Przewodnik dla nauczycieli - „Edukacja uczniów z głębokim upośledzeniem umysłowym”;
5. Wojtyczka R. - „Zabierz mnie w podróż odkrywania świata, czyli o terapii osób upośledzonych umysłowo w stopniu głębokim”.